Mamasoli jumaboyev

О rta va katta yosh- 
t a ^ y o sh id ag i b o la la rg a tavsiya
ligidan tashqari rasm va b o ‘yoqlarga boy bo'lishi zarur. Bu ikki 
guruhga m ansub o ‘quvchilarga tavsiya etiladigan erta k lar 
vositasida tabiat, ona-V atan, hayvonot olami haqida, to ‘g‘ri- 
so‘z, odobli bo'lish, kattalarni hurm at qilish, kichiklam i e ’zoz­
lash singari ezgu tu y g ‘u la r u la rn in g o n g -tu sh u n c h a la rig a
yetkaziladi.
Bu yoshdagi bolalar uchun dovyuraklikka, vatanparvar- 
likka, yaxshi kasb-kor egasi bo‘lish, xalq va Vatan uchun 
jo n fido qilishga chorlovchi „Pahlavon R ustam u, „U ch og‘a- 
ini botirlar", „Egri bilan T o ‘g‘ri“ , „O na yer farzandi“ , „Sar- 
dorning oyni ushlab olm oqchi b o ‘lgani“ (turk xalq ertagi), 
„П оп terisini yopingan p ah lav o n “ ( n o ‘g ‘ay xalq ertagi), 
„D onishm and qiz“ (xitoy xalq ertagi), „Q adrdon uyingning 
mixi“ (shved xalq ertagi), „C hollar, ho'kizlar, Bo‘rka va p o p “ 
(gruzin xalq ertagi) singari ertaklarni tavsiya etish m um kin.
O ta-bobolarim izdan qolgan ibratomuz bir gap bor: yaxshi 
hayot kechirish insonning o ‘ziga bog‘liq. U nechog‘li to ‘g‘ri- 
so‘z, aqlli, tadbirli, pok ko‘ngilli b o ‘lsa; d o ‘stga, vatanga xiyonat 
qilmasa, yolg‘on gapirmasa, topshirilgan ishni vaqtida bajarib, 
va’dasiga vafo qilsa, bunday zotni el yurakdan yaxshi ko‘radi.
Kimki zolim va m utak abb ir b o ‘lsa, bir kuni buning 
jazosini topadi. Tarixga nazar solsak, nech a-necha zo ‘r davlat
M aktabgacha ta ’lim va kichik m ak-
dagi bolalarga
o ‘qish uchun tavsiya
etiladigan ertaklar
etiladigan ertaklar yuqorida ко‘rib 
o ‘tganimizdek, hajm jihatidan kich­
kina, m azm uni sodda va te ra n -
63

---

va qudratga ega bo'lgan kishilar vaqti kelib, ehtiyoj va zarurat 
g ird o b ig a g ‘arq b o 4 g a n ig a , a k s in c h a , u m ri y o bq c h ilik , 
kam bag‘alchilikda o ‘tgan odam lar halol m ehnati, odamiyligi 
tufayli baxt, to leg a yo r b o ‘lib, boylik va davlatga ega 
bo lganliklarin i ko‘ramiz.
U m rni ezgu ishlarga, yaxshilik qilishga bag‘ishlash eng 
noyob fazilatdir. Birinchi navbatda ota-onalarim izga m uhabbat, 
hurm at, ularning barcha xizm atini qilish — b o ‘ynim izdagi 
m uqaddas burch. Bu sharafli burchni ado qilib, o ta -o n a
olqishini olgan farzand, shubhasiz, dunyoda baxtli, saodatli 
b o ‘lib yashaydi. Buning yorqin nam unasini „U ch og‘a-in i 
botirlar“ ertagida ko‘rish m um kin. Ertakdagi ota uzoqni k o ‘zlab 
ish ko‘radiganlardan. U o ‘gbillariga yaxshi tarbiya beradi. Natijada 
o ‘g ‘illari o ta izid an b orib, kom il in so n la r b o ‘lib kam ol 
to p ad ilar. O ta duosi, o ‘g it-n asih atlarin i dillariga jo qilib 
olganliklari uchun ular hayotda kam b o ‘lmaydilar.
U ch zabardast o ‘g‘il. U chovlarining q o ‘llari ko‘ksida, otaga 
ta ’zimda. Aql, kuch-jasoratda tengi yo‘q bu yigitlar odobda 
ham ham m ani qoyil qoldiradilar. O ta kam bagbal boMsa-da, 
b o tir-p ah lav o n o ‘g‘illari k o ‘zining tirikligida hayo tda o ‘z 
yoMlarini topib olishlarini orzu qiladi.
O d a m n in g q a n c h a lik tarbiyali va h alo l-p o k lig i d o ‘st 
orttirganda, safarga chiqqanda; m ard-pahlavonligi esa kurashda, 
ja n g d a b ilin ad i. O ta xuddi sh u n d ay reja, moMjal bilan 
farzandlarini safarga jo 'n atad i. Ertakni sinchiklab o ‘qib, ota 
nasihatiga nazar tashlaydigan b o ‘lsak, u bilim don, uzoqni 
ko‘ra oladigan, aql-zakovatda tengsiz bir inson ekanligini 
sezamiz. O taning farzandlariga aytadigan solzi — nasihati bir 
jum lagina. Lekin uning m a’nosi, ta ’siri, kuchi olam cha bor.
O ta nasihatini bir necha b o ‘lim larga ajratib o brganish 
m um kin. N asihatning birinchisida har bir o ta -o n a o ‘z farzandi 
olamga kelishi bilan unga yaxshi, o ‘ziga m unosib ism q o ‘yib, 
to by-tom oshasini o'tkazib, o'qitishi, xat-savodli qilishi haqida 
gap bo rad i:
— 0 ‘g‘illarim, m en boy em asm an, m endan qolgan davlat 
sizlarning m aishatingiz uchun kifoya qilm aydi, o ‘zim dan keyin 
baxtsiz b o ‘lib qolm anglar, deb sizlarni o ‘qitdim . Yaxshi ot 
q o ‘ydim. T o ‘y qildim. Voyaga yetkazdim.
H am m a zam onlarda ham bola tarbiyasi eng m uhim masala 
hisoblangan. Nasihatda xuddi ana shu xususda so‘z boradi. Bolani
64

---

chinakamiga sogNom, tetik, baquw at qilib voyaga yetkazish, 
ona-V atan himoyasiga tayyorlash, foydali m ehnatga o ‘rgatish 
yosh bo‘g‘in kam olotida m uhim o ‘rinda turishi aytiladi:
— Sizlarni uch narsa bilan tarbiya qildim. Birinchidan, 
so g‘lom vujudli q ilib ta rb iy a la d im — q uvvatli b o ‘ldingiz. 
Ikkinchidan, yarog‘ bilan tanishtirdim — yarog‘ ishlatishga usta 
b o ‘ldingiz. U chinchidan, q o ‘rqitm ay o ‘stirdim — q o ‘rqoq b o ‘l- 
may, bo tir boMdingiz.
N asihatning uchinchi bo‘limi jud a m uhim . U nda to ‘g‘ri, 
h a lo l, p o k in so n b o ‘lis h , o ‘z g a la r m o l-m u lk ig a k o ‘z 
olaytirm aslik, kam tarlik suv bilan havodek zarurligi, ayni 
paytda, maqtanchoqlik va dangasalik yomon illatlarga olib kelishi 
ta ’kidlanadi:
— Y ana uch n arsani ay tam an , qulo qlaring izga quyib 
olin glar, eslarin g izd an ch iq arm an g lar. T o ‘g ‘ri b o ‘ling — 
bexavotir b o ‘lasiz. M aqtanchoq boMmang — xijolat tortmaysiz. 
Dangasa boMmang — baxtsiz b o ‘lmaysiz.
„U ch og‘a-ini botirlar“ ertagining qahram onlari m ehri­
bon, qattiqq o‘1, talabchan ota tarbiyasini olganliklari uchun 
safar tashvishlarini osonlik bilan d af etadilar. YoNda o ‘zlariga 
duch kelgan barcha to ‘siq va g‘ovlarni yengib o ‘tadilar. Botir 
va dovyurakligi bilan el-yurt olqishini olib, baxtiyor b o ‘ladilar.
Y oshlar kelajakda yaxshi xulq, 
ezgu niyat va g o ‘zal
fazilatlar egasi boMishlari uchun nim a qilishlari lozim? Buning 
uchun aniq maqsad yoMida qiyinchiliklardan q o ‘rqmaslik, ota- 
ona, tarbiyachi va m uallim larning maslahatlariga amal qilish, 
vaqtni faqat foydali ishlarga sarflash, kuch-g‘ayratni ilm -u fan
tahsili uchun sarf qilish kerak.
H a, bolalar uchun hayotda eng buyuk va sharafli yoM bor. 
Bu yoMdan aslo chiqm aslik va adashmaslik zarur. Bu yoM 
insoniylik yoMidir. U nga am al qilgan kishi ham isha baxt-u 
saodat sohibi boMadi. U odam larga m a’naviy k u ch -q u w at 
beradi, kishini to ‘g‘rilikka boshlaydi. Shuningdek, xalq baxt- 
saodati uchun yashash, yaxshilik qilish, kattalarning hurm atini 
joyiga q o ‘yish ham kishining insoniy burchidir.
Bizning bu fikrimizni „Egri bilan T o ‘g‘ri“ ertagi orqali 
isbotlash m um kin. T o ‘g‘riboy halol, pok, yaxshi niyatli inson. 
U ro ‘zg‘o r tebratish, tirikchilikni o ‘nglash uchun mardikorlik 
qilishga majbur. Biron ish topish uchun safarga otlangan. 
Bisotida bitta oti bor, xolos.
5 — B o l a l a r a d a b i y o t i
65

---

YoMda tasodifan Egriboy bilan ham roh bo4ib qoladi. U 
o q k o ‘ngil b o ‘lgani u ch u n uzoq y o ‘l m ash aq q atin i yangi 
ham roh bilan tortm oqchi boMadi. Sherigim charchadi. Otni 
navbat bilan minaylik. BoMmasa bu d o ‘stlikdan em as, deb otni 
Egriboyga beradi. Ko‘ngli qora, munofiq Egriboy esa otni olib 
qochadi. D onolar oltinning sofligi oMda, insonning to ‘g ‘riligi 
om onatga xiyonat etmasligida, deb bekorga aytm agan ekanlar. 
Egriboy egriligini qilib d o ‘stga xiyonat qiladi.
T o ‘g‘riboy yoMda ko‘p adashadi, tunda o ‘rm onda qolib 
ketadi, noiloj eski tandir ichiga kirib tunaydi. Kechasi o ‘rm on 
yirtqichlari tandir atrofiga to bplanishib, asrlon-shoh boshchili- 
gida g‘alati suhbat qurishadi.
Tulki doston boshlaydi:
— Oglaynilar, men sizlarga aytsam , o ‘n yil boMdiki, o ‘r- 
m on yoqasidagi g‘orda yashayman. O bn yildan beri davlat 
yig'am an. Mendagi m ol-dunyo hech kimda yo‘q.
Navbat shaqalga keladi:
— 0 ‘rm onga tutashgan katta tepalik ostida yashayman. U 
yerda bir sichqonim bor, h ar kuni tush paytida inidan 
chiqadi, uni qirq bitta tillasi bor, shuni o 'y n ag an i-o ^ n ag an . 
Tillani o ‘y n ab-o‘ynab, yana iniga olib kirib ketadi.
Ayiq uning so‘zini boMibdi:
— Bu ham uncha qiziq emas. 0 ‘rm onda bir tu p sada- 
qayrag‘och o ‘sadi. Q ayragbochning pastida ikkita shoxchasi bor. 
Ana shu shoxlarning barglari ham m a kasalga davo. Uni ezib 
ichilsa, har qanday jonivor o ‘sha zam onoq dard ko‘rm aganday 
boMib ketadi. M en bolalarim ni shu bilan davolayman.
U ning orqasidan b o ‘ri tilga kiradi:
— Og‘aynilar, bizning ham qiziq hikoyam iz bor, — deb 
gap boshlaydi u. — O brm on yoqasida o ‘n ming q o ‘y boqiladi. 
H ar kuni ikkita b o ‘rdoqini yeym an, meni ushlash uchun 
c h o ‘ponlar qopqon q o ‘yishadi, tuzoq solishadi, am m o pisand 
qilm aym an. Lekin qirda Kimsan chol degan dehqonning bir 
kuchugi bor. Shu kuchukni cho^ponlar sotib olishsa borm i, 
sho‘rim quriydi.
YoMbars unga q o ‘shim cha qiladi:
— Rost aytasan, q o ‘ylarga o ‘xshash o ‘n ming yilqi ham
o brm on atrofida oMlab yuribdi. M en har kuni birini yeym an. 
U lar orasida bir aygMri bor. Kimki uni minsa va bir qoMiga 
qildan eshilgan kam on, bir qoMiga uzun gavron olib, meni
66

---

quvsa, kam onni b o ‘ynimga solib, gavron bilan ursa borm i, 
bir um r yilqilar oldiga yo‘lamas edim.
Tadbirkorlik, aql bilan ish ko‘rgan T o ‘g‘riboy bu suhbatda 
eshitganlarini amalga oshiradi. H atto yetti yil bem or yotgan 
shoh qizini davolab, malikaga uylanadi. U um r b o ‘yi ishlab, 
m ehnat qilib, peshana teri to ‘kib tirikchilik o^kazganligi sababli 
podshoning in ’om idan voz kechadi:
— M enga beklik to ‘g‘ri kelmaydi. M en sodda va to ‘g‘ri 
odam m an. 0 ‘rm on yoqasidagi tepalikdan bir uy qurishga 
ruxsat bersangiz b o ‘lgani. 0 ‘sha yerda dehqonchilik qilib, kun 
o ‘tkazam an, — deb javob beradi.
,,Tog‘-to g ‘ bilan uchrashm aydi, odam odam bilan uchra- 
sh ad i“ deganlaridek, T o ‘g‘riboy o ‘rm on yoqasidan o ‘ziga 
im orat qurib, um r kechirib yurganida yom on xatti-harakati, 
yolg‘onchiligi bilan uzoqqa borolm agan Egriboyga yana duch 
kelib qoladi. U Egriboyga turm ushda nimagaki erishgan b o ‘lsa, 
o ‘sha tandir sababchi ekanligini gapirib beradi.
O chko‘z Egriboyning egriligi, aldamchiligi boshini yeydi, 
u tandir ichida yirtqichlarga yem boMadi.
Xullas, xalq og‘zaki ijodi, 
ayniqsa, ertak lar 
bolalarni
to ‘g ‘ri tarbiyalashda katta o ‘rin tutadi.