Ma’ruza “Umumiy gidrologiya va iqlimshunoslik” faniga kirish Reja

Daryolar suvini minerallashuv darajasiga bog’liq holda guruhlash
Daryolar suvining minerallashuv darajasi unda erigan moddalar miqdori bilan aniqlanadi. Daryo suvining minerallashuvi deb, uning bir litrida mavjud bo’lgan gramm yoki milligram hisobidagi erigan moddalar miqdoriga aytiladi.
Tabiiy suvlar, shu jumladan daryolar, minerallashuv darajasi, ya’ni ularning suvi tarkibida erigan moddalar miqdoriga bog’liq holda O.A.Alyokin tomonidan quyidagi to’rtta guruhga ajratilgan:
1) kam minerallashgan suvlar (200 mg/l dan kichik);
2) o’rtacha minerallashgan suvlar (200 ÷ 500 mg/l);
3) yuqori darajada minerallashgan suvlar (500 ÷ 1000 mg/l);
4) o’ta minerallashgan suvlar (1000 mg/l dan katta).
Yer yuzidagi daryolar suvining minerallashuvi ular suv to’playdigan havzalarning namlik darajasi bilan ham bog’liqdir. Masalan, Chirchiq daryosining G’azalkent gidrologik postida qayd etilgan o’rtacha oylik suv sarflari va daryo suvining minerallashuvi haqidagi ma’lumotlar fikrimizning yorqin dalilidir (11.1 - rasm).

11.1-rasm. Chirchiq daryosi o’rtacha oylik suv sarflari (Q) va minerallashuv darajasining (∑U) o’zgarishi (G’azalkent gidrologik)

Hozirgi kunda O’rta Osiyo, jumladan O’zbekiston daryolarining gidrokimyoviy rejimi antropogen omillar ta’sirida keskin o’zgargan. Buning asosiy sabablari ekin maydonlarida hosil bo’lgan oqava suvlarning, shuningdek, yirik shaharlar, aholi punktlari va sanoat korxonalarida ishlatilgan suvlarning to­zalanmay, bevosita daryolarga oqizilishi bilan bog’liqdir. Kuzatish ma’lumotlariga ko’ra, Sirdaryo suvi minerallashuvining o’sishi sobiq Ittifoq davrida, aniqrog’i o’tgan asrning 50-yillaridan boshlangan. Natijada, 60-yillarda daryo suvining minerallashuv darajasi Kal qishlog’i yaqi­nida tabiiy holatdagiga nisbatan 1,8 marta, 70-yillarda esa 2,3 marta ortgan. Xuddi shu daryoda, uning quyi qismida, Kazalinsk shahri yaqinida erigan moddalar miqdori 1974 yilda 1953 yildagiga nisbatan 3,1 marta, nisbatan kam suvli hisoblangan 1975 yilda esa 5,1 marta ortgan.

Amudaryo havzasidagi daryolar suvi minerallashuv darajasining ortishi Surxondaryoda 60-yillardan, Zarafshon daryosi va Amudaryoning o’zida 60­yillarning oxirlaridan sezilarli bo’la boshlagan (11.2-rasm). Keyingi yillarda daryolar suvining minerallashuvi ularning quyi oqimi tomon ortib borgan. Natijada ko’pgina daryo­lar, jumladan, Amudaryo, Sirdaryo, Chirchiq, Ohangaron, Zarafshon, Qashqadaryo, Surxondaryo suvidan ularning quyi qismida ichimlik suvi sifatida foydalanish mumkin bo’lmay qolgan.