«Машина деталлари ва машина-механизмлар назарияси» курси бўйича маърузалар 10-маъруза

- ғилдирак ўқлари параллел;

- ғилдирак ўқлари кесувчи;

- ғилдирак ўқлари айқаш.

Уларни тўла кўриб чиқамиз.

Ғилдирак ўқлари параллел узатмалар.

Бундай узатмаларда тишли ғилдирак тишлари цилиндр ясовчиси бўйича жойлашади. Шунинг учун уларни цилиндрик узатмалар дейилади. Цилиндрик узатма схемаси 10.1а-расмда кўрсатилган. Машинанинг кинематик схемасида бундай узатмаларни 10.1б-расмда кўрсатилганидек тўғри бурчак кўринишида тасвирланади. Туғри бурчак ичидаги крестлар тишли ғилдиракни валга қаттиқ маҳкамланганлигини билдиради. Цилиндрик узатмалар туғри тишли, қия тишли ва шевронли тишларга бўлинади. Туғри тишли ғилдиракнинг тишлари унинг ўқига параллел. қия тишли ғилдиракнинг тишлари цилиндрдаги винт чизиқлари буйича жойлашади. ¢илдиракнинг ўқига нисбатан тишнинг оғма бурчаги b қ (10 ¸ 15)⁰ (10.1б-расм). Оғма тишли узатмаларда тишлар оғма жойлашганлиги сабабли ўқлар бўйича йўналган нагрузка ҳосил бўлади. Оғир юкланган узатмаларда улардан қочиш мақсадида иккиланган оғма тишли узатмалардан фойдаланилади, уларни шеврон тишли дейилади (10.1в-расм). Бундай тишли ғилдиракларни тайёрлаш қийин бўлганлиги сабабли кам ишлатилади (масалан, прокат станларда).

Ғилдиракнинг ўқлари кесувчи узатмалар.

Бундай узатмаларда тишли ғилдирак тишлари кесик конус ясовчилари бўйича жойлашади, шунинг учун уларни конусли узатмалар дейилади. Конусли узатма схемаси 10.1г-расмда келтирилган. ¢илдирак ўқларнинг кесишиш бурчаги ҳар хил бўлиши мумкин, кўпинча бу бурчак 90° га тенг бўлади. 10.1д-расмда кўрсатилганидек конусли узатмаларни кўпинча кесик конус кўринишида тасвирлайдилар. Олдинги ҳолатдагитдек крестиклар ғилдиракни валга қаттиқ махкамланганини билдиради. Конусли узатмалар тўғри тишли, оғма тишли ва юмалоқ тишли узатмаларга бўлинади. Тўғри тишли ғилдирак тишлари кесик конус ясовчилари бўйича жойлашади, оғма тишли эса конусда винт чизиғи бўйича, юмалоқ тишлар планда айлана бўйича чизилади (тех процессни қисқартириш мақсадида, бундай тишлар юмалоқ кесувчи асбобда ясалади).