Materiallarining izohli bibliografiyasi

Buxoroli bir kishi
. Buxoroi sharifdan maktub // Tarjimon, 1884, 
№
47. 
37
Buxoroli bir kishi
. Buxorodan maktub // Tarjimon, 1885, 
№
8. 
38
Kattaqo‘rg‘onli. 
Kattaqo‘rg‘ondan maktub // Tarjimon, 1886, 
№
36. 
39
Khalid, Adeeb. 
Printing..., – P.195. 
40
Gasp
ı
ral
ı
Ismail. Seçilmi
ş
е
serleri: 2.., – S.245. 

---

Zaynabidin Abdirashidov 
10 
“Ekinchi”
41
(1875-1877), uchinchisi “Kashkul” (1883-1891), to‘rtinchisi 
“Turkiston Viloyatining Gazeti” (1870-1917) va beshinchisi Bog‘chasaroyda 
nashr qilingan “Tarjimon” (1883-1918) gazetalari edi. Ushbu gazetalar orasida 
“Turkiston Viloyatining Gazeti” rasmiy davlat matbuot organi sifatida 
tarqatilgan. Yuqoridagi gazetalarning tiraji musulmon aholi soniga nisbatan 
juda kam bo‘lgan. Ushbu gazetalar orasida “Tarjimon” 1905-yilga qadar 
faoliyat ko‘rsatgan turkiy tildagi yagona xususiy nashr bo‘lib qoldi va 
musulmonlar orasida milliy matbuot va jurnalistlar shakllanishida asosiy rol 
o‘ynadi. 
“Tarjimon” gazetasining noshiri va sohibi I.Gasprinskiy matbuotdagi 
faoliyatini, hozirga qadar ma‘lum bo‘lishicha, 1879-yili boshladi. O‘sha yildan 
boshlab u gazeta tashkil qilish harakatiga ham tushdi. Lekin uning barcha 
so‘rovnomalari davlat idoralari tarafidan javobsiz qoldirildi yoki rad javobi 
berildi. Rus hukumati mahalliy xalq va uning vakillari uchun har qanday 
mustaqil harakat qilish eshiklarini butunday yopib tashlagan edi. Turkiston 
viloyatining so‘nggi general gubernatori general A.N.Kuropatkin (1848-1925) 
1917-yili o‘z xotiranomasida yozganidek, “so‘nggi 50 yil davomida biz (ruslar) 
mahalliy xalqlarni taraqqiyot, maktab va rus hayotidan uzoqroq tutdik.”
42
Viloyatlardagi rus ma’muriyatlari “g‘ayri rus”
43
bo‘lgan mahalliy millatlarga 
oid deyarli barcha narsalarni inkor qilish siyosatini olib bordi. Shu siyosat 
doirasida ular mahalliy tillarda gazetalar, hatto ular davlat siyosatini qo‘llab-
quvvatlovchi dastur asosida bo‘lsa ham nashr qilinishiga ijozat bermadi. 
I.Gasprinskiy “Ziyoi Kafkaziya” gazetasida 1879-yili chop qilingan, 
hozirgacha aniqlangan birinchi maqolasida har bir millat o‘z muammolarini 
muhokama qilish imkoniyatini beruvchi milliy matbuot organiga ega bo‘lishi 
kerakligi haqida yozgan edi. Gasprinskiy matbuotni “millatning tili” va u 
orqaligina millat o‘zini himoya qila olishi mumkinligiga urg‘u beradi va 
“qisqasini aytganda o‘z matbuoti va adabiyotiga ega bo‘lmagan millat ko‘r va 
soqov odamga o‘xshaydi”, deb yozadi.
44
Ismoil Gasprinskiy 1879-yil 20-noyabrda Rossiya Ichki ishlar vaziri 
L.Makov (1830-1883) nomiga tatar tilida haftalik “Faydali Eglence” (“Foidali 
Ma’lumot”) nomida gazeta yoki jurnal chiqarish uchun ruxsat so‘rab maktub 
41
“Ekinçi” haqida, qarang: 
Erol, Ali
. Türk Kültür ve Fikir Hayat
ı
nda Ekinçi (1875-
1877). 
Bilig
, Güz /2006, # 39, – S.53 – 72. 
42
Dnevnik generala A.N.Kuropatkina. 1917 god // Istoricheskij arhiv
.
1992. 
№
1. – 
S.40. 
43
“G‘ayriruslar” haqida, qarang: 
Slocum, John W
. Who, and When, Were the 
Inorodtsy? The Evolution of the Category of "Aliens" in Imperial Russia. 
Russian 
Review
, Vol. 57, No. 2. (Apr., 1998), – P.173 – 190. 
44