Ekzegetika esa diniy matnlarni filologik jihatdan tahlil etishda matnshunoslik
ishlari bilan bevosita bog‘lanadi.
Matnshunoslik, eng avvalo, ikki asosiy qismga bo‘linadi: amaliy va nazariy
matnshunoslik. Nazariy matnshunoslik – sohaning umumiy masalalari,
matnshunoslik tarixi, matn tuzish tadqiqot usullari hamda asosiy tamoyillari kabi
masalalarning jamlanmasidir. Hozirgi kunda matnshunoslik nazariy yo‘nalishini
ham rivojlantirish asosiy masalalardan biri bo‘lib qolmoqda.
Amaliy matnshunoslik – muayyan asarning muallif
qalamiga yaqin eng asl
matnini tuzish, sharhlar bilan nashrga tayyorlashni bajaradi. Umuman,
matnshunoslikning nazariy va amaliy ishlaridan maqsad, asarning muallif
nusxasiga eng yaqin matnini yaratishdan iborat.
Matnshunoslik fan yoki soha ekanligini aniqlashda turli xil qarashlar
mavjudligi kuzatiladi. Ba’zi olimlar matnshunoslik filologiyaning yordamchi
tarmog‘i deb hisoblasalar, boshqalari matnshunoslikni mustaqil fan sifatida e’tirof
etishadi. Matnshunoslik fan yoki soha ekanligini aniqlash matnshunoslikning
tarixi, amaliy va nazariy yo‘nalishlari
rivojlanishi, shu kungacha erishgan
natijalari va kelajagiga bo‘lgan ilmiy doiraning mulohaza yoki fikrlarini ham
ko‘rsatadi.
B. V. Tomashevskiyning e’tiroficha, matnshunoslik maxsus fan emas;
aniqrog‘i, fanga zarur ma’lumotlarni qo‘lga kiritadigan qandaydir ilmiy vositadir.
Lekin matnshunoslik material bilan bevosita bog‘liq boshqa ilmiy metodlardek,
faqat nazariy emas, balki amaliy maqsadni ham ko‘zlaydi. Bu –
amaliy fan,
ko‘proq amaliy filologiyada namoyon bo‘ladigan alohida tur.
5
Matnshunoslikning nazariy asoslari va metodikasini umumlashtirgan D. S.
Lixachev ushbu masalada quyidagicha fikr bildiradi: “Matnshunoslik – bu fandir,
uning mustaqil o‘rganish predmeti asarning matni tarixidir. Agar “yordamchi fan”
istilohiga eski deb qaralmasa, u holda bu sohani yordamchi filologik fan deb
yuritish mumkin bo‘ladi”
6
.
S. A. Reyserning bu xususda xulosasi shunday: “Astronomiya dengizda
sayohat qiluvchilarning amaliy qo‘llanmasidan, geometriya er o‘lchash
amaliyotidan fanga aylandi. Xuddi shunday – matnshunoslik ham ko‘z o‘ngimizda
nashriyot xodimlari amaliy ishlaridan o‘z tadqiqot predmetiga ega bo‘lgan
filologiyaning maxsus fani sifatida shakllanib bormoqda”
7
.
Umuman olganda, matnshunoslikning fan yoki sohaga oid bo‘lishi haqida
aniq xulosaga kelishning o‘zi munozaralidir. Ravshanki,
matnshunoslik XIX asr
5
Қаранг: ТомашевскийБ. В.Писатель и книга. Очерк текстологии. Издание второе. – М.:
Искусство, 1959. – Б.30.
6
Лихачев Д.С. Текстология. Краткий очерк. –М. – Л.: Наука, 1964. – Б.7.
7
РейсерС. А. Палеография и текстология нового времени. – М.: Просвещение, 1970. – Б.98.
o‘rtalarigacha to‘liq soha yoki fan sifatida shakllanmagan, u XX asr boshlariga
qadar adabiy, tarixiy asarlar nashrida zaruriy bo‘lib, vazifasi ham asosan amaliyot
talablari bilan cheklangan. Matnshunoslik keyingi davrlarda nazariy ishlanmasi,
metodikasi va vazifalarining aniq belgilanishiga erishdi. Bu kabi ilmiy-tadqiq
natijalari uning inson bilim tizimida fan sifatida tavsiflanishiga olib keldi. Lekin
matnshunoslikni filologiyaning tarixiy-adabiy dissiplinasi yoki maxsus sohasi deb
ta’riflash ko‘proq uning imkoniyatlarini aniq va to‘la namoyon etadi.
Matnshunoslikka
fan deb yondashilganda esa, boshqa sohalar bilan bog‘liq
aralashuvi yuzaga keladi va matnshunoslikning o‘ziga xos xususiyatlari yaqqol
ko‘rinmaydi. D. S. Lixachev ta’kidlaganidek, matnshunoslik filologiyaning sohasi
bo‘lib qoladi, hatto tarixiy manbalar matnini o‘rgangan holda ham tarix fanining
bir tarmog‘i sifatida talqin etilishiga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi.
8
YAna bir jihati,
mustaqil bo‘lgan holda matnshunoslik adabiyot tarixi, adabiyot nazariyasi bilan
uzviy bog‘lanadi va ular aslida matnshunoslik bazasini tashkil etadi.
Darhaqiqat, matnshunoslik sohasining fanlar tizimida tutgan o‘rnini aniq
chegaralash biroz mushkil. Ammo mutaxassis
olimlarning mazkur masalaga
yondashuvlari umumlashtirilsa, yaxlit xulosaga kelishga asos etarli ekani ko‘rinadi:
matnshunoslik maxsus fan emas, ilmiy vosita (B. V. Tomashevskiy);
matnshunoslik – yordamchi filologik fan (S. Lixachev);
matnshunoslik filologiyaning maxsus fani sifatida shakllanib bormoqda (S. A.
Reyser);
matnshunoslik - adabiyotshunoslikning uzviy qismi (A. Hayitmetov);
matnshunoslik - filologiya fanining adabiy, tarixiy, ilmiy asarlar hamda
tarixiy hujjatlar matnini ilmiy-tanqidiy o‘rganish va nashr qilish bilan
shug‘ullanuvchi sohasi (A.Habibullaev).
Demak, mutaxassis olimlarning yuqorida keltirilgan fikrlariga suyanib aytish
mumkinki, matnshunoslik maxsus fan darajasiga etmagan, ammo shu yo‘nalishda
shakllanayotgan soha. Bu sohaning nazariy-amaliy maqsadi - muayyan asar
biografiyasini ilmiy asosda izchil o‘rganib, matn tarixini to‘la tiklash, jarayondagi
umumiy va xos qonuniyatlarni aniqlash va ularni keng tadbiq uchun joriy qilish
tizimini ishlab chiqishdan iborat.
Do'stlaringiz bilan baham: 
