Мавзу-3 датчиклар

3.Tenzometrik (simli) datchiklarda-mexanik zo‘riqishlar o‘tkazgich va yarim o‘tkazgichlar qarshiliklarini o‘zgarishiga olib keladi. Tenzodatchik zigzaksimon ko‘rinishdagi ingichka konstantin simdan (diametri 0,01-0,05mm) iborat bo‘lib, ikkala tomonidan yupqa qоg‘oz yopishtiriladi (2-rasm). U detalga elim bilan mustaxkam qilib yopishtiriladi va detal bilan birgalikda siqiladi yoki cho‘ziladi. Tenzodatchik simlarini uchlari folgalar orqali o‘lchov sxemalariga ulanadi.

qog‘oz

cho‘zilish

folga sim

a) siqilishi b)

2-rasm Tenzodatchik (a) va uni tavsifi (b).
4. Induktiv datchiklarda po‘lat o‘zagni siljishi g‘altak induktiv qarshiligini o‘zgarishiga olib keladi. (3-rasm)

4 3

U

1 2

3-rasm. Induktiv datchik: 1-galtak; 2-pulat uzak; 3-yakor; 4-oralik masofa:

Indiksion datchiklar ko‘prok ko‘prik sxemalarda qo‘llaniladi.

5.Fotoelektrik datchiklarda ko‘proq qabul qiluvchi organlar sifatida fotorezistorlar, vakuumli fotoelementlar, fotodiodlar, fototriodlar va fototiristorlar qo‘llaniladi. Bunday datchiklarda ularni ishchi yuzasiga tutashgan yoruglik oqimi asbobni elektr o‘tkazuvchanligini o‘zgarishiga olib keladi.

Fotorezistorlarda yoruglik ta’sirida elektronlar soni kupayib elektr o‘tkazuvchanligi ortadi. YOruglik ta’sirida yarimo‘tkazgich o‘tkazuvchanligini ortishiga ichki fotoeffekt – deb ataladi.

Vakuumli fotoelementlarda fototok faqat yoritilganlikkagina bog‘liq, unga quyilgan kuchlanishga bog‘liq emas.

Fotodiod yarimo‘tkazgichli yoruglik eenergiyasini qabul qiluvchi qurilma xisoblanadi va unda yoruglik ta’sirida elektr zaryadlarini tartibli xarakati sodir bo‘ladi.

Fototriodlar nurlanish energiyasi ta’sirida fototokni kuchaytirish xususiyatiga ega. Uni fotodioddan afzalligi shundaki, uni ishini yorug‘lik oqimi bilangina emas balki, bir vaqtda elektr signali orqali ham boshqarish mumkin.

Fototiristor yoruglik bilan boshqariladigan р-n-р-n o‘tishli 4 qatlamli yarim o‘tkazgichli asbobdir. Fotoelektrik datchiklarni ulanish sxemalari 4-rasmda ko‘rsatilgan.
a) b) v)
4-rasm. Fotoelektrik datchikni ulanish sxemalari:
Ulanish sxemalari: a) fotorezistorli (1-metall tayoqchalar; 2-palstmassali xalqa; 3-yoruglik o‘tkazadigan lak; 4-yarimo‘tkazgichli modda; 5-shisha plastinka); b) fotoelementli, v) fotodiodli.

3. Generatorli datchiklar.

Generatorli datchiklarga quyidagilar kiradi: termoelektrik, induksion, p’ezoelektrik.

Termoelektrik datchiklarni ishlashi termoelektrik xodisasiga asoslangan bo‘lib, o‘lchanayotgan miqdorni o‘zgarishi termo EYUK xosil bo‘lishiga olib keladi. Bularga misol qilib termoparalarni olish mumkin.

Induksion datchiklarda chiziqli yoki burchak siljishlar EYUK induksiyalanishiga sabab bo‘ladi. Bunga misol qilib o‘zgarmas tok generatorlarini olish mumkin.

P’ezoelektrik dastchiklarni ishlashi esa mexanik bosimlar ta’sirida kvars, segment tuzi kabi kristallarni polyarizatsiyalanish xodisasiga asoslangan.