Mavzu: Islom sarmoyasi instrumentlari xususiyatlari va rivojlanish istiqbollari Reja: Kirish

4-rasm. Islomiy Moliya bozor hajmi⁸
Yuqorida keltirilgan ko’rsatkichlarni tahlil qiladigan bo’lsak, 2021-yildan to bugunga qadar Islom moliya bozorida sezilarli o’sish kuzatilganligini ko’rishimiz mumkin. Ayniqsa, 2016-2018 yillar davomida uning hajmi o’rtacha 2,5 mlrd. AQSh dollarini tashkil etilganini ko’rishimiz mumkin. 2024-yil uchun hajm ko’rsatkichi esa 3,5 mlrd. AQSh dollari miqdorida kutilmoqda.
Shunday qilib, bozor taʼsiriga asoslanganligi taʼkidla nayotgan kapitalistik iqtisodiyot monopoliyalar emas, balki faqat erkin raqobat muhitidagina toʻgʻri ishlay oladigan talab va taklifning tabiiy jarayonini amalda toʻxtatib qoʻyadi. Baʼ zan dunyoviy kapitalistik tizimda jamiyatning manfaatlari ga ishlamaydigan maʼlum bir iqtisodiy faoliyat toʻgʻrisidagi nuqtai nazar yuksak qadrlanadi va uning faoliyati davomli boʻladi, chunki bu oʻzlarining kuchli mavqelari bois qonunchilik hokimiyatida hukmron boʻlgan ayrim taʼsir doiralarining man faatlari bilan muvofiq keladi. Demokratik hukmronlik doi rasidan tashqari har qanday hokimiyat butkul rad etiladi va “Yaratganga ishonch” (har bir AQSH dollarining old tomoni dagi taʼkidlar) amalda ijtimoiy-iqtisodiy sohadan chiqarib tashlangan, ilohiy koʻrsatmalar yoki boshqacha aytganda, axloq va odob iqtisodiy faoliyatni boshqarish amaliyotida tan olin maydi.
Islomiy moliyalashtirishning oʻziga xos muhim xususiyatla ridan biri – voqelikdagi (real) aktivlar asosida moliyalashti rishdir. Moliyaviy sohaning oddiy kapitalistik konsepsiya sida bank va moliyaviy muassasalar faqat pullar va monetar majburiyatlarni sotib oladilar va sotadilar. Boshqa tomon dan yagona ilohga eʼtiqodda pullar savdo predmeti sifatida tan olinmaydi. Pullar oʻzicha hech qanday qiymatga ega emas, u faqat almashinuv vositasi, tovar yoki xizmatning puldagi ekvi valentidir. Qandaydir qiymatga ega biron narsa pulga sotil sa yoki turli valyutalar bir-biriga almashganda, foyda paydo boʻladi. Pullar (bir valyutada) yoki ularning oʻrnini bosuvchi qogʻozlar bilan kredit-qarz amaliyotlari natijasida olingan foyda oʻzida pullik qoʻshimcha qiymatni ifodalaydi, demak, u man etilgan hisoblanadi. Shunday qilib, oddiy moliyaviy mu assasalardan farqli ravishda muqobil (islomiy) moliyalashti rish hamisha voqelikdagi (real) aktivlarga asoslanadi, oldi sotdi jarayonida voqelikdagi qoʻshimcha qiymat yuzaga keladi.
Buni voqelikda aktivlarni yaratadigan boʻnakli moliyalashtirish vositalarida (salam va istisnoʼ asosida) koʻrib chiqamiz. Asosan salam amaliyotlari ishlatiladigan qishloq xoʻjaligida moliyaviy muassasa mijozi hosilni sotganidan keyin oʻz foy dasini moliyalashtiruvchi bilan boʻlishib oladi. Istisnoʼ bilan boʻlgan holatda moliyalashtirish mablagʻi infratuzilma aktivlarini ishlab chiqarishga yoʻnaltiriladi, toʻlovi kechik tirilgan aktivni buyurtmachiga sotishdan kelgan tushum orqali moliyalashtiruvchi oʻzining puli va oʻrnatilgan foydani qaytib oladi.
Ijara va murobaha vositalari ham aktivlar bilan butkul taʼminlangan hamda ushbu vositalar orqali moliyalashtirish foiz asosidagi moliyalashtirishdan quyidagi jihatlar ila farqlanadi:
– anʼanaviy moliyalashtirishda moliyalashtiruvchi (bank, mu assasa) oʻzining mijoziga ssuda foizi sifatida pullarni bera di, shundan keyin u ushbu mablagʻlar mijoz tomonidan qanday ishlatilishiga aloqador boʻlmaydi. Murobaha bilan boʻlgan vaziyatda moliyalashtiruvchi tomonidan mijozga pul (naqd) be rilmaydi;
– murobaha asosli ekanligiga qoʻyiladigan asosiy talab lardan biri tovarning moliyalashtiruvchi tomonidan sotib olinishidir, bu esa uning mijozga qayta sotishdan oldin to var boʻyicha xatarni oʻziga olishini anglatadi. Moliyalashtiruv chi daʼvogar boʻladigan foyda u oʻziga olgan xatar uchun ustama hisoblanadi. Bunday amaliyot foiz olishga asoslangan qarz hisoblanmaydi;
– foizli daromad keltiruvchi qarzda qarzdorga qaytishi lo zim boʻlgan miqdor vaqt oʻtishi bilan koʻpayishda davom etadi.
Boshqa tomondan murobahada kelishuvdan keyin sotish bahosi oʻrnatib qoʻyiladi. Natijada, agar xaridor (bank mijozi) oʻz vaqtida toʻlovlarni amalga oshirmasa ham, yigʻimlar toʻlovi ma salasini tartibga solish kechikkan taqdirda ham sotuvchi (bank) belgilanganidan yuqori bahoni talab qila olmaydi. Bu shari atda pullarning davriy oʻlchovi konsepsiyasi mavjud emasligi bilan izohlanadi;
– shuningdek, lizingda ham moliyalashtirish foydalanish huquqiga ega amaliy aktivlarni berish yoʻli bilan amalga oshi riladi. Mulkni sotib olish va keyinchalik ijaraga berish bi lan bogʻliq xatarlar ijaraning butun muddati davomida ija raga beruvchi/moliyalashtiruvchi zimmasiga yuklanadi, bundan agar lizing aktivi butkul yoʻq qilinadigan boʻlsa va lizing oluvchi tomonidan sovuqqonlik yoki notoʻgʻri foydalanish fakt lari aniqlanmasa, u holda zararlar moliyalashtiruvchi/ijaraga beruvchining zimmasiga yuklanishi maʼnosi kelib chiqadi. Bu holatda mijoz taqdim etilgan moddiy garov hisobiga birga likda (solidar) masʼullikni zimmasiga olgan boʻladi.
Yuqorida aytib o’tilganidek, sukuk islomiy sekyuritizatsiyalash deb ataladi. Buning asosi esa qimmatli qog’ozning biron-bir aktiv bilan bog’liqligidir. Ya’ni sukuk nafaqat oddiy obligatsiya hisoblanadi, bu shariat qoidalariga ham zid bo’lur edi – balki u sukuk egalarining ma’lum bir aktivga, masalan, ko’chmas mulkka, ijaradan daromadlar, savdo amaliyotlaridan moliyaviy oqimlar huquqini hujjatlashtiradi.
Sukuk va sekyurtizatsiya uchun umumiy bo’lgan yana bir tarkib SPV – ixtisoslashgan loyiha kompaniyasi hisoblanadi. Aynan mana shu huquqiy shaxs yoki trast qoidaga ko’ra, sukuk sertifikatlarini chiqaradi, ular bo’yicha sukuk ushlovchilar oldida javob beradi, sertifikat ushlovchilardan olingan mablag’larni emission hujjatlarga ko’ra investitsiya qiladi va ular o’rtasida moliyaviy oqimlarni taqsim qiladi.
Sukuk – bu suveren va korporatsiyalar tomonidan berilishi mumkin
bo‘lgan va odatdagi obligatsiyalar bilan o‘xshashlik va farqlarni ko‘rsatadigan
investitsiya sertifikatlari. Obligatsiyalarga o‘xshash sukukning ham to‘lov muddati
bor va sukuk egalari sertifikat muddati davomida doimiy daromad oladilar.
Obligatsiyalar bilan sukuklarning farqli jihatlarini ko‘rib chiqamiz:
1. Obligatsiya qarz majburiyatini bildirsa, sukuk aktivga qisman egalik qilish
huquqini beradi.
2. Obligatsiyalar narxi emitentning kredit qobiliyatiga asoslangan bo‘lsa,
sukukning narxi esa asosiy aktivning qiymatidan kelib chiqadi
3. Aktivlar qiymati oshganda sukuk qiymati ham oshadi. Obligatsiyalardan
olinadigan foyda qat’iy belgilangan foizlarda aks ettiriladi.
4. Sukukni sotganingizda, ularni qo‘llab-quvvatlovchi mol-mulkka egalik
huquqini sotasiz. Obligatsiyalarni sotish - bu qarzlarni sotish demakdir.
Sukuk instrumentining hususiyatlari quyidagilardan iborat:
1. Sukuk obligatsiyalari – o‘rta va uzoq muddatli moliyaviy instrument
hisoblanadi.
2. U xalqaro reyting agentliklarining ro‘yxatlari va reytinglariga kiritilgan
bo‘lib, bu investorlar uchun risklilik darajasini baholashda yordam beradi.
3. Investitsiya davrida muntazam daromad oqimlari, kapital narxini oshirish
imkoniyati mavjud.
4. Sukuklarning ba’zi turlarini belgilangan muddatdan oldin ikkilamchi
bozorda sotish mumkin emas.