6.Buyruq-istak mazmunli matnlar (Le texte injonctif – inyunktiv matn). Buyruq – istak yoki maslahat ohangi yetakchilik qiladigan, buyruq maylidagi gaplardan tuzilgan, biror ishni bajartirish yoki turli ta’qiqlashlarni ifoda etadigan matn tipiga buyruq - istak mazmunli matn deyiladi. Asosan qahramonlar nutqida kuzatiladi. Lekin muallif nutqida istak, maslahat yoki tavsiya ma’nosida qo‘llanilishi ham mumkin. Masalan: Bir narsani orzu qilaman. Bu dunyoda men qilgan yaxshi ishlardan aqalli bitta ko‘proq yaxshilik qilsang… Bu dunyoda men qilgan xatolardan aqalli bitta kamroq xato qilsang…(O‘. Hoshimov) Qush bo‘lib osmonda uchma. Toshbaqa bo‘lib, yerda sudralma. Daraxt bo‘l! Boshing – osmonda, oyog‘ing yerda bo‘lsin! (O‘.Hoshimov) Bandasining boshi – Ollohning toshi deydilar. Boshingga ko‘rgulik tushsa, noumid bo‘lma: bulut o‘tkinchi, Quyosh esa abadiydir… (O‘. Hoshimov)
7.Hissiy ifoda mazmunli matnlar (Le texte expressif - ekspressiv matnlar). Insonning ichki kechinmalarini, voqelikka salbiy yoki ijobiy munosabatini, o‘ziga xos pafos bilan ifodalagan matn hissiy ifoda mazmunli matn deyiladi.
Erta bahor – cheksiz sog‘inchning ufqi. Muzga aylanishdan bosh tortgan isyonkor tomchilar yomg‘ir bo‘lib to‘kilmoqda. Yomg‘irning daraxtga, kurtakning tomchiga aytadigan «shiviri» yig‘ilganey-yig‘ilgan. Xo‘ngrab-xo‘ngrab, bo‘zlab-bo‘zlab dil rozini aytayotgan erta bahor buluti aslida osmon dardidan so‘z ochishga botingan asov g‘alayon. (Y.Akram)37
Biror bir badiiy matnda sanab o‘tilgan matn tiplarining hammasi yoki ayrimlari ishtirok etgan bo‘lishi mumkin. Yohud butun boshli asar yuqorida zikr etilgan matn tiplaridan faqatgina bittasi asosida shakllangan bo‘lishi ham mumkin.
Mustahkamlash uchun savollar:
1. Yevropa tilshunosligida matnni o‘rganish qachondan boshlandi?
2. Matnning mavqeyi qanday kategorial belgilarga bog`liq?
3. Jahon tilshunos olimlarining matnga bergan ta’riflarini izohlang.
4. Matnning tarkibiy qismlari hamda uning strukturaviy tuzilishiga nimalar kiradi?
5. «Matn» atamasi ilmiy adabiyotlarda qanday talqin qilinadi?
6. Bugungi kun tilshunosligida tilning alohida yirik birligi qaysi?
7. Matn tilshunosligi deb atalayotgan sohaning asosiy obyekti nima?
8. Matn strukturasi tarkibiga kiruvchi komponentlarga nimalar kiradi?
9. Matnni shakllantiruvchi vositalarni sanang va izohlang.
10. Matn hajmiga ko`ra qanday tiplarga bo`linadi?
11. Kichik, o`rta, katta hajmdagi matnlarga nimalar kiradi?
12. Matn tiplarining har biriga badiiy asarlardan misollar keltiring.
Do'stlaringiz bilan baham: |