Mavzu: Odam va hayvonlar organizimida parazitlik qiluvchi bir hujayrali hayvonlar

Sarkosporidiyalar (Sarcosporidia) ya'ni go'sht sporalilar urug'ining ham bir qancha turlari bo'lib, ular ayrim uy hayvonlari, ya'ni qoramollar, cho'chqalar va parrandalar hamda yovvoyi hayvonlarning muskullarida parazitlik qiladi. Ular go'shtda uzun xalta shaklida 0,5-5 mm kattalikdagi sistalar hosil qiladi. Sistalar ichida esa yuzlab chuvalchangsimon bir yadroli merozoitlar bo'ladi.Go'sht sporalilarning rivojlanishi koksidiyalarnikiga o'xshash, lekin rivojlanishi ikkita xo'jayinda ketadi. O'txo'r sutemizuvchilar va parrandalar parazitning oraliq xo'jayinlari, yirtqich sutemizuvchilar (mushuklar, itlar) va odamlar esa asosiy xo'jayinlari hisoblanadi. Oraliq xo'jayinlar organizmida parazit jinssiz - shizogoniya yo'li bilan va asosiy xo'jayinlari organizmida jinsiy usulda ko'payadi.
Go'sht bilan asosiy xo'jayini organizmiga tushgan sistalardan juda ko'p sistazoidlar chiqadi va ular ichak epiteliysi hujayralariga kirib oladi. Hujayra ichida mikro va makrogamontlar, ulardan esa mikro va makrogametalar yetishib chiqadi. Urug'lanishdan keyin hosil bo'lgan zigota po'stga o'ralib ootsistaga aylanadi. Har bir ootsista ichida 2 tadan spora hosil bo'ladi. Yem-xashak bilan oraliq xo'jayini- ning organizmiga tushgan ootsistalardan sporozoitlar chiqadi. Sporozoitlar qon orqali qon tomirlari devoriga, so'ngra muskuilarga o'tib, tezda ko'payadi va xaltaga o'xshash yirik sistalarni hosil qiladi.Go'sht sporalilari bilan zararlangan hayvonlarda, odatda, kasallanish alomatlari kam seziladi.
1.3.Qon sporalilar
QON SPORALILAR (HAEMOSPORIDIA) turkumi vakillari odam va issiq qonli hayvonlarning qizil qon hujayralari - eritrotsitlarida parazitlik qiladi. Bu turkumga 100 ga yaqin tur kiradi.
Qon sporalilar koksidiyalar singari hujayra ichida yashaydigan parazitlar bo'lsada, lekin ularning hayot sikli bir necha xo'jayinda o'tadi, Masalan, bu turkumning eng muhim vakili odamda bezgak kasalligini keltirib chiqaradigan bezgak plazmiysining rivojlanishi ikkita xo'jayinda o'tadi. Jinssiz rivojlanishi hamda makro- miikrogametotsitlar odam qizil qon tanachalarida yetishadi. Bezgak chivinida pheles) esa jinsiy rivojlanish ketadi. Koksidiyadan farq qilib, bezgak plazmiylarning hayot sikli xo'jayinlar (chivin va odam) organizmida o'tadi, tashqi muhitga chiqmaydi. Odamlar orasida bezgak kasalini tarqatuvchi sporalilar plazlim deyiladi. Bu kasallik eramizdan oldin ham ma'lum bo'lgan. U vaqtlarda lallikning kelib chiqish sababi va odamlarga yuqish yo'llari aniqlanmagan.Shunga qaramasdan, bu kasallikning botqoqliklarga aloqasi borligini bilish- ihuning uchun ham "botqoq isitmasi" deb atalgan.Bezgak plazmodiumlarini birinchi marta 1879-yilda rus olimi V.I. Afanasyev va yilda fransuz olimi Alfons Laveren kashf etganlar. Bezgak kasalini chivin yuqtirishini esa 1895-yilda ingliz olimi R. Ross va italiyalik olim J. Grassi aniqlashgan.Odamlarda bezgakning asosan 4 ta turi parazitlik qiladi:Plasmodium vivax - uch kunlik bezgak qo'zg'atuvchisi, ya'ni isitma har uch kundan keyin qaytarilib turadi.Plasmodium malariae - to'rt kunlik bezgak qo'zg'atuvchisi, ya'ni isitma har Hdan keyin qaytarilib turadi.Plasmodium falciparum - 24-48 soat oralab xuruj qilib turadigan va ko'pincha og'ir o'tadigan tropik bezgak qo'zg'atuvchisidir.Plasmodium ovale - uch kunlik bezgak qo'zg'atuvchisi, ya'ni isitma har uch kundan keyin qaytarilib turadi. Bu bezgak qo'zg'atuvchisi juda kamdan-kam va Osiyo mamlakatlarida uchraydi. Mustaqil davlatlar hamdo'stligi mamlakatlaririda bu kasallikning qo'zg'atuvchisi bir marta 1924-yilda Ufa shahrida aniqlagan.Uch kunlik bezgak plazmodiumining (Plasmodium vivax) rivojlanishi quyidagiitadi.parazitning qo'zg'atuvchisi bilan zararlangan bezgak chivini odam qonini nida, chivin so'lagida bo'lgan sporozoitlar odam qoniga o'tadi. Bular qon jigar va taloq to'qimalariga keladi. Bu yerda ular oziqlanib, ko'payaboshlayni yadrolari bir nechtaga bo'linadi, so'ngra yadro soniga qarab, sitoplazma 'shanchaga ajraladi va parazitning navbatdagi avlodi - merozoitlar paydo bo’ladi. Keyinchalik, bu merozoitlar qizil qon tanachalariga kirib, gemoglobin bilan oziqlanadi.Parazitning eritrotsitlar gemoglobini hisobiga oziqlanib o'sadigan davriga trofodeyiladi.1-rasm. Bezgak parazitining rivojlanish sikli:


1-2-odam jigari hujayralariga kirayotgan sporozoitlar; 3—4-shizogoniya yo'li bilan sporozoitiardan merozoitlaming hosil bo'lishi; 5- merozoitlarning eritrotsftga kirishi; 6-9-merozoitning o'sishi va shizogoniya; 10-merozoitlarni eritrotsit- dan chiqishi (keyinchalik eritrotsitar davr bir necha marta qaytariladi); 11-12-makrogametotsitning rivojlanishi; 11 a-12a-mikrogametotsitlaming rivojlanishi; 13-makrogameta; 14-mikrogametotsit; 15-mikrogametaning hosil bo'lishi; 16-gametalaming qo'shilishi; 17-zigota; 18-ookin0fa; 19-ookinetaning chivin oshqozoni hujayralariga kirishi; 20-ookinetaning ootsistaga aylani- shi; 21-23-ootsistalarning o'sishi va sporozoitlarga aylanishi; 24-chivin gemolimfasida ootsistadan sporozoitlarning hosil bo'lishi; 25-sporozoitlaming chivin so'lakbeziga o'tishi.
Eritrotsitlarda rivojlanishning boshlanish davrida trofozoitlar tanasining marka- zida vakuola bo'lganligi uchun uzuk shaklida ko'rinadi. Keyinchalik vakuola yo'qoladi va parazit amyobasimon shakliga kiradi. Trofozoitlardan bo'linib ko'payuvchi shizontlar hosil bo'ladi. Eritrotsitlardagi bir shizont yadrosi bir necha marta bo'linadi va 12-24 ta merozoitlar yetiladi. So'ngra bu merozoitlar eritrotsitning qobig'ini yemirib, qon plazmasiga o'tadi. Bu hodisa merozoit eritrotsitga kirgandan 48 soat o'tgach sodir bo'ladi va xuddi shu paytda odamni bezgak tutadi. Sababi qon plazmasiga minglab merozoitlar bilan birga melanin degan zaharli moddalar ham chiqadi va qonni zaharlaydi. Qon plazmasidagi merozoitlar yana qaytadan sog'lom eritrotsitlarga kirib, jinssiz rivojlanishni yangidan boshlaydi. Bir necha bor shizogoniya usulda ko'payish qaytarilgach, bemor qonida jinsiy individlar - gametotsitlar hosil bo'ladi, ya'ni eritrotsitlar ichidagi merozoitlardan urg'ochi - makrogametotsitlar va erkak mikrogametotsitlar paydo bo'ladi.
Metotsitlarning keyingi rivojlanishi anofeles chivinining medasida kechadi.Anofeles odamning qonini so'rganda gametotsitlar chivinga o'tadi. Chivinning i mikrogametotsitlarning rivojlanishi natijasida 4-8 ta xivchinli 5-6 ta mikroalar hosil bo'ladi. Makrogametotsitlarning yadrosi ham kattalashib, makroalarga aylanadi. Mazkur makro- va mikrogametalar qo'shilib, zigota hosil bo’ladi . Zigota harakatchan bo'lib, u ookineta deb ataladi. Ookineta chivin oshqozon devorini teshib kirib, elastik po'stga o'raladi va ootsistaga aylanadi. Ootsista yadrosi bir necha marta bo'linadi, har bir yadro bo'lagini sitoplazma o'raboladi natijada minglab juda mayda duksimon sporozoitlar hosil bo'ladi. So'ngra talar pardasi yoriladi va ichidagi sporozoitlar (10000 tagacha) chivinning o'shlig'iga tushib, gemolimfa suyuqligi orqali barcha organlariga tarqaladi.Chivinning so'lak bezida ko'plab to'planadi. Mana shunday chivinlar odamni in ida chivin so'lagi bilan birga sporozoitlar ham odam qoniga o'tadi.Sporozoitlar bir yadroli uzunchoq shaklga ega bo'lib, uzunligi 10-15 mikronga yetadi.Bezgak yer yuzida juda keng tarqalgan kasallikdir. Bezgak kasaliga uchragan kishida kuchli anemiya (kamqonlik) kuzatiladi. 1mm3 qondagi eritrotsitlar soni dagi 5 mln. dan 1 mln. gacha tushib qoladi.MDH mamlakatlarida bezgak kasalligi XIX asrning oxiri XX asrning birinchi yarmida Kavkaz, Markaziy Osiyo, Volganing o'rta va quyi oqimida hamda Ukrainada keng tarqalgan edi. 1935-yilning o'zida mazkur hucdudlarda 9 mln. kishi bezgak bilan kasallanganligi ma'lum. Bu davrda odamlarning bezgak bilan kasallanlar ayniqsa, Afrika, Janubiy Amerika, Osiyo va Yevropadagi juda ko'plab mamlakatlarda keng tarqalgan edi. 1930-yillarda faqatgina Hindistonning o'zida har yili mIn.dan ortiq kishi bezgak bilan kasallangan. Bezgak kasalligining qo'zg'atuvchisini o'rganish va unga qarshi kurash chora ishlab chiqishda rus olimlaridan I.I. Mechnikov, V.M. Afanasyev, Ye. Marsinovskiy, V.N. Beklemishev, D.D. Romanovskiy va Nayev, fransuz olimi Sh.L.A. Laveron, ingliz olimi R.D. Ross, P. Gariyem, ik olim D.B. Grassi, Bastenelli va boshqalarning xizmatlari kattadir.Markaziy Osiyo, shu jumladan, O'zbekistonda ham bezgakka qarshi ishlar olib n. Birinchidan, bezgak bilan kasallangan odamlarni majburiy yalpi davolash idan o'tkazilgan. Ma'lumki, bezgak chivini o'z tuxumini ko'lmak suvlarida qo’yadi. Shuning uchun bezgak chivini ko'payishining oldini olish maqsadida ko'lmak suvlar va botqoqliklar o'zlashtirilib, quritildi. Bezgak chivinlari, ularning tuxumi, lichinkalari va g'umbaklari turli usullar bilan qirib tashlandi. Oxirgi yillarda bezgak chiviniga qarshi biologik kurash choralarini qo’llashga alohida e'tibor berilmoqda. Xususan, issiq iqlimli joylarda bezgak chivini lichinkasini yo'qotish uchun hovuz va ko'llarda tirik tug'ar gambuziya balig'i ko'paytirilmoqda. Bu tadbirlarni o'tkazish natijasida 1960-yildan boshlab MDH mamlakatlarida shu jumladan, O'zbekistonda ham bezgak kasalligi butunlay tugatilgan. Lekin odamlarning bezgak bilan kasallanishi Janubiy va Markaziy Amerika, Osiyo va ayniqsa, Afrika mamlakatlarida hozirgi kunda ham keng tarqalgan. Jahon sog'liqni saqlash tashkiloti ma'lumotlariga qaraganda, oxirgi vaqtlarda har yili yer shari aholisining 5-6 mln.ni bezgak chivinlari yuqtirgan bezgak kasalligi tufayli olamdan ko'z yumgan. Shulardan 1 mln.dan ortiqrog'i 4-5 yoshgacha bo'lgan bolalarga to'g'ri keladi. Hozirgi vaqtda anofeles avlodiga kiradigan chivinlarning 400 dan ortiq turi mavjud bo'lib, shulardan 25-30 ta turi bezgak kasalligini qo'zg'atuvchilarining tashuvchisi hisoblanadi.Odamlarni chivin chaqishidan saqlash uchun badanga chivinga qarshi kremlarni surish, yozda pashshaxonalardan foydalanish lozim.