Mavzu: splanxnologiya asoslari

Og’iz bo’shlig’i fiziologiyasi

Ovqat moddalari dastlab og’iz bo’shlig’ida mexanik va ximik o’zgarishlarga duchor bo’ladi .

Ovqatning tami , sifati uning organizmi uchun zararsizligi og’iz bo’shlig’ida joylashgan sezuvchi nerv oxirlari ( retseptorlar ) orqali aniqlanadi . Organizmga zararli sifatsiz ovqat darxol chiqarip tashlanadi I . P Pavlov og’iz bo’shlig’ini xazim qilish o’rganlar sistemasini sinov bo’limi xisoblagan. Ovqat moddasi og’iz bo’shlig’ida 15-20 sek davomida chaynash yo’li bilan maydalanib , so’lak bilan aralashtirib yutishga tayyorlanadi .
So’lak og’iz bo’shlig’i atrofida joylashgan so’lak bezlarining maxsuloti bo’lib bir kech-kunduzda o’rtcha 1,5 L ajraladi. So’lak amilaza va maltaza fermentlari bo’lgan turli tuzlar, oqsil va mutsinli ishqor suyuqligidir. So’lak fermentlari uglerodlarni qisman parchalaydi, kraxmalni esa monosaharidlargacha parchalaydi. Mucin so’lakni yopishqoq qilib ovqat luqmasini yopishtirib, yumaloqlaydi va atrofini siliqlab yutishga tayyorlaydi. So’lak fermentlari ovqat me’dagi tushkuncha o’z ta’sirini saqlaydi. Me’daga tushgan so’lak fermentlari kislatalari muxitda o’z tasirini yo’qotadi.
Odatda ovqat tog’risida gap ketganda yoki ovqatga ko’z tushganda va yeyilganda sezuvchi nerv oxirlari (retseptorlar) ning ta’sirlanishi natijasida so’lak ajraladi. Ta’sirlangan retseptorlar impulslarni markazga intiluvchi nerv orqali uzunchoq miyada joylashgan so’lak bezlari markaziy yadrolariga etkazadi. Yadrolardan, markazdan uzzoqlashuvchi (sekretor) nervlar orqali impulslar so’lak bezlariga kelganda so’lak chiqarish jarayoniga so’lak refleksi deb ataladi. Odamda shartsiz yoki tug’ma reflekslardan tashqari shartli reflekslar ham bo’ladi. Shartli reflekslar hayot mobayinida bosh miya po’stlog’ining bevosita ishtiroki bilan vujudga keladi. Bu holat tashqi ta’sirot ( ovoz, yorug’lik kabi ) larning ishtirokida vujudga keladi. Shartli reflekslar ta’sirida shartsiz refleks ( ovqat ta’suroti) dan bir muncha oldinroq paydo bo’ladi.Jumladan ovqat keltirilishidan oldin kelgan habarning o’zigina so’lak ajralishiga sabab bo’ladi. Bunga shartli refleks deyiladi. Odamda so’zlash qobiliyati paydo bo’lishi bilanoq og’iz bo’shlig’ida mayday bezlar doimiy ishlaydigan bo’lgan. Ular o’z suyuqliklari bilan og’iz bo’shlig’idagi shilliq pardani namlab turadi. Aks holda so’zlash qiyinlashib qo’shimcha suv bilan namlash kerak bo’ladi.
Yutish. Ovqat moddasi og’iz bo’shlig’ida mexanik va ximik ravishda parchalanib so’lak bilan aralashadi va yutishga tayorlangan luqma odam ixtiyori bilan til ildiziga tomon yo’naltiriladi. Luqma til ildiziga borib yumshoq tanglayga tegishi bilan ovqat hamqumga o’tadi. Bu vaqtda yumshoq tanglay ko’tarilib burun bo’shlig’iga kirish yo’li(hoana) ni behkitadi. Hiqildoq esa yuqoriga ko’tarilib, unga kirish yo’li hiqildoq usti tog’ayi yordamida berkitiladi. Natijada ovqat luqmasi halqumga o’tadi va yuqoridan pastga , qizil o’ngachga qarab yo’naladi.
Ovqat luqmasi halqumdan qizil o’ngachga yo’nalib halqum devori muskullarining yuqoridan pastga qizqarishi va ovqat moddasining og’irligi va so’lak bilan o’ralib namlanishiga imkon beradi. Qizilo’ngach muskullari esa to’lqinsimon ( yuqoridan pastga qarab) qizqarib ovqatni me’da tomon suradi. Suyuqlik yutilganda me’daga 2-3 sek, qattiq ovqat bo’lganda 6-8 sek davomida yutish jarayoni bajariladi.