Mavzu: Sug’oriladigan yerlarni meliorativ o’zlashtirish, qayta qurish va unumdorligini tiklash ishlarini kompleks mexanizatsiyalash

---

Ma’ruza 4 
 
Mavzu: Sug’oriladigan yerlarni meliorativ o’zlashtirish, qayta qurish va 
unumdorligini tiklash ishlarini kompleks mexanizatsiyalash 
 
Reja 
 
1.Yer ishlari hajmlarini hisoblash usullari. 
2.Yer ishlarini bajarish usullarini tanlash. 
3.Bir cho’michli ekskavatorlar bilan yer ishlarini bajarishni mexanizatsiyalash 
asoslari.
4.Ko’p cho’michli ekskavatorlar bilan yer ishlarini bajarishni tashkil qilish va 
mexanizatsiyalash asoslari. 
Tayanch iboralar: 
yer,
 
zax, kavaller, ekskovator, draglayn, gidravlik, kanal, 
tuproqtepa, grunt, cho’mich. 
 
Bajarilgan yer ishlarining hajmi turli geometrik jismlar uchun qabul qilingan 
formulalar bo’yicha aniqlanadi (ko’pgina kanallarning ko’ndalang kesimi 
trapetsiya shakliga ega). 
Ochiq zax qochirish kanallarining chuqurligi «h» 0,8 dan 2,5—5 m atrofida, 
tubining kengligi esa «b» 0,3—5 m bo’lishi mumkin. 
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar asosida kanal ko’ndalang kesimi quriladi va 
loyiha o’lchamlari qo’yiladi (2.1-rasm). Kanal qurilish profilini qurish esa, kanal 
bo’yicha ishlar hajmlari hisoblanib, tuproqtepalar loyihalangandan keyin ularni 
kanal yonlarida joylashtirish bilan davom ettiriladi. 
4.1-rasm. Kanal ko’ndalang kesimi. 
Hisoblarda suv xo’jaligi qurilishida kuzatilishi mumkin bo’lgan shart-sharoitlar, 
ya’ni o’simlik qatlami borligi, yer osti suvlarining chuqurligi, trassada har xil grunt 
qatlamlari (bir yoki ikki qatlam) hisobga olinib, qurilishda bajarilishi lozim bo’lgan ish 
hajmlari hisoblanadi. Hisoblarni sod-dalashtirish maqsadida solishtirma hajmlar 
hisobidan (1 metr uzunlikdagi (1mu) hajmlardan) foydalaniladi va to’la hajmlarni topish 
uchun solishtirma hajmlar kanal uzunligiga ko’paytiriladi, ya’ni: 

---

W
= ( b + m
k
h)h ∙ 1mu,
m
3
V = W∙L m
3
bu yerda: b — kanal osti kengligi, m; m
k
— kanal yonlari qiyalik koeffitsiyenti;
h — kanalning chuqurligi, m. 
Agar kanal ko’ndalang kesimida har xil grunt qatlamlari bo’lsa, u holda solishtirma 
va to’liq hajmlar quyidagi ifodalar yordamida hisoblanadi (4.1-rasm) birinchi qatlam 
uchun 
W
1
=( b+ m
k
h
1
) ∙h
1
∙1mu,
m
3
V
1
= W
l
∙L; m
3
ikkinchi qatlam uchun 
W
2
=(b +2 m
 k
h
 l
 + m
 k 
h
 2 
)h
 2
 ∙ 1 mu ,
m
3 
V
2 
= W
2 
∙ L; m
3 
bu yerda: W
1
va W
2
— har bir qatlamning solishtirma hajmi, m
3
; V
1
va V
2
— 
har bir qatlam uchun to’liq hajm, m
3
.
Hisoblash natijalari quyidagicha tekshirib ko’riladi: 
W= W
1
+ W
2
; m
3
/1 
mu
V= W∙ L; m
3
V=V
1
+V
2
; m
3 
Yuqoridagi ifodalar natijasining bir-biriga tengligi, hisobning to’g’riligini bildiradi. 
Odatda, ekskavatorlar bilan kanal qazilganda, loyiha o’lchamlaridan 15—20 sm 
qoldirib kavlanadi, bunga sabab — cho’mich tishlarining izi, grunt tabiiy strukturasini 
buzmasdan ishlashga harakat qilish hamda qo’l kuchi yoki maxsus tekislovchi 
cho’michsiz kanal kesimidagi notekisliklarni silliqlash imkoniyati yo’qligidir. Shuning 
uchun ekskavator qoldirib ketgan notekis qatlam, maxsus cho’mich taqib yoki qo’l 
kuchi yordamida tekislanadi. 
Yer ishlarini bajarishda qo’l kuchi bilan amalga oshiriladigan ishlarni hisobga 
olib, o’quvchilarni bu ishlarni tashkil qilish hamda loyihalash bilan tanishtirish 
maqsadida, kanal yonlarini va asosini tekislash ko’rib chiqiladi. 
Qo’lda bajariladigan ishlar yuzalari quyidagicha aniqlanadi: 
V
q.i.
=[
b+2h
)
1
(
2
k
m

]∙ 
L
; m
2 
Faqat kanal yonlarining quruq qismi tekislanadi, agarda boshlang’ich 
ma’lumotlarida yer osti suvining chuqurligi berilgan bo’lsa, b = 0 va h = h
2 
deb qabul 
qilinib, qo’l ishlari hajmi quyidagi ifoda bilan hisoblanadi. 
V
q.i.2
=
2h
2
)
1
(
2
k
m

∙ 
L
; m
2 
Ko’ndalang kesimda har xil gruntlar berilsa, qo’l ishlari yuzalari har qaysi 
qatlam uchun alohida topiladi, ya’ni yuqoridagi qatlam uchun ifodadan, pastdagi 
qatlam uchun esa quyidagicha topiladi: 
V
q.i.1
=[
b+2
)
1
(
2
2
1
k
m
h

]∙ 
L
; m
2

---

Qo’l ishlarining to’la yuzasi qatlamdagi yuzalar yig’indisi bilan 
solishtiriladi. 
V
q.i.
= V
q.i.1
+ V
q.i.2
; m
2
Yer osti suvi chuqurligi berilganda esa, 
V
q.i.
= V
q.i.2
; m
2
deb qabul qilinadi. Hisob natijalari 4.1-jadvalga yozib qo’yiladi.