Mavzu: tabiat zonalari. Balandlik mintaqalari reja: Geografik qobiqning zonalligi. Zonallik qonuni va tabiat zonalari

3. Balandlik mintaqalari- Geografik zonallikning asosida quyosh issiqligini issiq mintaqadan qutblar tomon va tropiklardagi okean sathidan xionosfera tomon kamayib borish qonuniyati yotadi. Tog’larga ko’tarilgan sari hovoning zichligi kamayadi. Quyosh radiatsiyasining faolligi esa har bir kilometr balandlikda taxminan 10% ga ortadi, effektiv nurlanish kuchayadi. Bu esa haroratni balandliklar bo’yicha kamayishiga va uning sutkalik farqini ortishiga olib keladi. Troposferaning quyi 4 km.lik qismida harorat har 100 m. balandlikda 0,5⁰Sga pasayadi, 4 km.dan balandda esa 0,6⁰Sga pasayadi.

Tropopauzada esa 0,7-0,8⁰Sga pasayadi. O’rmonlarning chegarasi tekisliklarda qutblar xisoblanadi, yuqorida esa faol haroratlar yig’indisi 500-900⁰Sga bo’lgan chegaradan o’tadi. Mo’’tadil mintaqaning asosiy tog’ tizmalarida har 100m.ga ko’tarilganda faol haroratlar yig’indisi 170⁰Sga, quruq tropiklarda 250⁰Sga(And tog’ida 300⁰ga) kamayadi. Yonbag’irlar ekspozitsiyasi va asosiy shamollar balandlik mintaqalarini joylanishini 300-800 m.ga o’zgartirib yuboradi. Tog’larda yog’in miqdori ma’lum bir balandlikkacha ortib boradi. Mo’’tadil kengliklarda va nam tropiklarda 2000-3000 m.ga, quruq tropiklarda 4000 m.ga va undan yuqori, qutbiy kengliklarda 1000 m. Balandlik ortgan sari yuza oqim 3-4 marta ortadi, eroziya kuchayadi va qattiq oqim 5-10 marta ko’payadi. Tog’larda flora va faunaning turlari tekislikka nisbatan 2-5marta ortiq. Endemik o’simlik va hayvonlar tog’larda 30-50%ga yetadi. Bularni hammasi balandlik mintaqalarini kenglik zonalaridan farqlanishidan darak beradi¹.

4.Zonaliknig davriy qonuni va zonalikning umumsayyoraviy tuzilish (modeli)- XX arning o’rtalarida A.AGrigorev va M.I.Budiko zonallik ta’limotini yanada rivojlantrib geografik zonallikning davriy qonunini ishlab chiqishdi. Ular tomonidan issiq-lik va namlikning nisbatiga qarab bir xil tabiat zonalarini turli iqlim mintaqalarida qonuniy qaytarilishini aniqlashdi, Masalan, o’rmon zonalari ekvatorial, subekvatorial, tropik, subtropik va mo’tadil mintaqada uchraydi. Xuddi shunday qaytarilishlarni boshqa tabiat zonalarida uchratish mumkin. Masalan, cho’l, chala cho’l va dashtlar ham tur-li mintaqalarda qaytariladi. Tabiat zonalarini turli mintaqalarda takrorlanishi issiqlik va namlik nisbatini takrorlanishi bilan bog’liq. Bunday nisbat issiqlik, yog’in, bug’lanish, tuproq namligi va boshqalarni nisbatini ifodalovchi koeffitsientlarda aniq ifodalanadi. M.I.Budiko geografik zonallikning davriy qonuni asoslash maqsadida qurg’oqchilikning radiatsion indeksi tushunchasini kiritadi. Mazkur indeks radiatsion byudjetni yoqqan atmosfera yog’inlarini bug’latishga sarflangan issiqlik miqdoriga nisbatidan iborat.