Microsoft Word 1 маъруза №6 экзоген нураш

(Fe Fe
2
O
4
→Fe
2
O
3
) 
KMA qadimgi nurash po’stida boy gematit ruda zahirasi vujudga kelgan. 
Fe
sulfidi (pirit) ham oksidlanadi (gidrotasiya jarayoni ham bo’ladi). 
FeS
2
qmO
2
qnH
2
O→FeSO
4
→Fe(SO
4
)
3
→Fe
2
O
3

nH
2
O 
(Limonit (qo’ng’ir temirtosh)) 
Gidrotatsiya
(metallning suvlanishi)— natijasida mineral, suvlar ta`sirida 
o’zgarib nuraydi. 
Mineral tarkibiga suv molekulasi o’rnashishi bilan boshqa minerallarning 
paydo bo’lishi. Bunda ularni fizik xossalari o’zgaradi, qayta kristallanish sodir 
bo’ladi, hajmi kengayadi. Masalan, tabiatda angidridni gipsga aylanish reaksiyasini 
ko’rsatish mumkin. 
Angidrit gips 
CaSO
4
+2H
2
O+CaSO
4

2H
2
O 
Shuningdek, gematit mineralini limonitga aylanishini gidrotatsiyaga misol 
bo’ladi.
2Fe2O3+3H2O

2Fe
2
O
3

3H
2
O 
gematit 
 
limonit 
Gidrogetitni ham gidrotatsiyaga misol keltirish mumkin. 
Getit:- 
GeOOH+nH
2
O

FeOH

nH
2
O(gidrogyotit) 
Erish - bu jarayon asosan gumid (nam) iqlimli o’lkalarda faol boradi. 

---

Bu hodisa asosan suv va uning tarkibidagi karbonat angidridi (
CO
2
) ta`sirida 
vujudga keladi. Suv yer qatlamlaridan yoriq va bo’shliqlari orasida vodorod 
H
- 
va 
gidroksid 
–OH
-
 
ionlariga (dissosiasiya) ajralgan holda uchraydi. Kimyoviy 
nurashda vodorod 
–N
-
ioni asosiy omildir. Suv tarkibida karbonat angidridi (CO
2
) 
ko’p bo’lsa, suv tez va ko’proq ionlashadi. 
Tog’ jinslari va minerallarning erishi turlichadir. Masalan:1 gr talkning 
erishi uchun 115 kg, 0,392 kg tosh tuzining erishiga esa 1 litr suv kerak bo’ladi. 
Ayniqsa galogenlar, sulfatlar, karbonatlar oson eriydi. Natijada erish vaqtida 
tog’ jinslarida bo’shliqlar, yoriqlar va g’orlar hosil bo’lishiga sabab bo’ladi. 
Gidroliz
– bu jarayonda minyerallar suv va undagi gazlar yordamida, yangi 
birikmalar va minyerallar hosil qiladi. Masalan: dala shpatlari–kaolinitga aylanishi. 
Gidroliz jarayoni bosqichma-bosqich kechadi, natijada bir nechta
minerallar hosil bo’ladi 
K[ALSi
3
0
8
] →(K,H
3
0) AL
2
(0H)
2
[ALSi
3
0
10
]. H
2
0→AL
4
(0H)
8
[Si
4
0
10
] 
Ortoklaz gidroslyuda kaolinit 

 
 
 
 
 
 
 
 
4. 
Tirik 
organizmlarning 
biosferadagi 
rolini 
dastlab 
akademik 
V.I.Vernadskiy asoslab bergan. Tirik organizmlarning xarakterli tomonlari. 
Tirik organizmlar 3 km chuqurlikkacha (Q80
0
S), atmosferada qarib 70 km 
balandlikkacha uchraydi. Biosferadagi suv miqdori yer sharidagi barcha daryo 
suvidan 5 marotaba ko’pdir. 
Tog’ jinslarini yemirlishida biosferaning ta`sirini avvalo kimyoviy 
elementlarning turlicha tarqalganligida ko’rish mumkin. Masalan: Plesnevy 
zamburug’i laboratoriya sharoitda bazaltdan bir xafta davomida 3% kremniy, 11% 
alyuminiy, 59% magniy, 64% temir ajratib oldi. Chakalakzorlarda 1 gektar yerga 
har yili tirik organizmlar yordamida 8 t kremnezem keltiriladi. 
O’simliklar tog’ jinslarining mexanik nurashiga ham katta ta`sir qiladi. 
Masalan: tog’larning yalang’och yon bag’rlaridan 29 ming yil ichida 20 mm, li 
qatlam olib ketilsa, o’rmon bilan qoplangan yerlardan, shuncha qatlamni ketishi 
uchun 174 yil kerak bo’ladi. Yomg’ir chuvalchanglari 200 yil ichida o’zining 
ichaklaridan 1 m. qalinlikdagi tuproqni o’tkazadi. Inson faoliyatini ham unutmaslik 
kerak; (yuksak texnika yordamida kesadi, yo’llar quradi, suv omborlar, shaxtalar, 
karyerlar va h.k.). 
5. Gepergenezdagi turli jarayonlarning faolligiga yog’inlar miqdori va 
harorat ham ta`sir qiladi. N.M.Straxovning aytishicha, kimyoviy nurash mo’tadil 
kengliklardagi nam rayonlarga nisbatan, tropiklarda 20 marotaba tez boradi. Tog’ 
jinslarning mexanik nurashi cho’l- va qutbiy kengliklarning arid (quruq) iqlimli 
joylarida tez bo’ladi. Nurash jarayonida joy relefining bo’laklanganlik holati ham 
ta`sir etadi va tektonik harakatlarning faollashuviga sabab bo’ladi.
Xullas, nurash jarayonlari endogen va ekzogen omillar yordamida nazorat 
ostida bo’lib, u ham zonallik asosida namoyon bo’ladi. 
6. Nurash mahsulotlari: nurash mahsulotlari deganda faqat yemirilgan tog’ 
jinslari emas, balki turli genetik tipdagi yotqiziqlar, relef shakllarining hosil 
bo’lishi ham birgalikda tushuniladi. Nurash mahsulotlari bu tog’ jinslari va 

---

minerallar bo’lib, qaysikim o’zi hosil bo’lgan joyida qoladi yoki og’irlik kuchi 
natijasida yon bag’rlarga olib tushiladi. 
Nurash mahsulotlarini elyuviy va kollyuviyga ajratish mumkin. 
Elyuviy - bunda nurash mahsulotlari o’z paydo bo’lgan joyda qoladi. Ular 
qirrali siniq jinslar bo’lib kattaligi turlichadir (harsang toshdan tortib qum, 
gilgacha). 
Kollyuviy (lot colluvio-to’planish)–bular aralash holdagi mahsulotlari bo’lib 
og’irlik kuchi yordamida yonbag’ir bo’ylab tushadi.
Tabiiy qiyalik burchagi turli jinslarda 27 – 37
0
gacha bo’ladi. (uyumlar, 
konus to’qilma hosil bo’ladi) Kollyuviy jinslar qatlam hosil qilmaydi, 
saralanmagandir. Kollyuviy qalinligi 30 – 50 m bo’ladi.
To’qilma (tog yonbag’ridagi ko’chib tushgan tosh, xarsang uyumi) 
Kavkazdagi To’qilma (oso’p)uzunligi 1,2 km, kengligi esa 0,4 km ga etgan. 
Nurash po’sti – tog’ jinslarining havo, suv va organizmlarning ta`sirida 
o’zgarishi dan hosil bo’lgan kovak jinslar qatlami. Tub tog’ jinslaridan kovakligi 
va tarkibini o’zgarganligi bilan farq qiladi. Nurash po’sti qalinligi syernam 
o’lkalarda 200 m gacha boradi. Nurash po’sti hosil bo’lishi Yerning barcha 
geologik davrlarida ro’y byergan.
Nurash po’sti haqidagi ta`limot V.I.Vernadskiy, B.B.Polunov, I.I.Ginzburg, 
N.M.Straxov, K.I.Lukashev, V.V.Dobrovolskiy ishlarida ko’rsatilgan. 
Hozirgi nurash po’stiga yer yuzasining ustki qismi kiritiladi. qadimgi tuproq 
hosil bo’lishi jarayoni bormoqda, nurash po’stining qalinligi joylarda 300...400 m 
gacha boradi. Bu joylarda foydali qazilmalar joylashgan kaolin latyeritlar, Fe 
rudasi, nikel rudasi (cho’kindi jinslarda) uchraydi. 
Nurash jarayonlarini ta`sir doirasi jinslarning tarkibi va g’ovakligiga 
bog’liqdir. 
Nurash po’sti vaqtga e`tiboran qadimiy va hozirgilarga ajratiladi.
Hozirgi nurash po’sti bu tuproqdir - u o’zining hosildorligi bilan farqlanadi. 
qadimgi nurash po’sti qalinligi 100 m va undan ortiq bo’ladi. 
Nurash po’stini - olimlar bir necha bosqichga bo’ladilar (Polnov, Ginzburg)
-
Bo’laklanish bosqichi; o’z navbatida: siallit; allit bosqichlariga ajratiladi. 
Nurash po’sti tarkibi ona jinslar va gipyergenez, jarayonlariga bog’liqdir. 
Tokembriy, devon, mezazoy va paleogen nurash po’sti keng tarqalgandir. 
Tropik va subtropiklarning quruq iqlimli rayonlarida karbonatli va gipsli 
nurash po’sti tarkib topadi, ular asosan kalsit va gipsdan iborat. Bu xildagi nurash 
po’sti O’rta Osiyo, qrim, Qozog’istonda ma`lumdir. 
Nurash po’sti yotish holatiga ko’ra maydonli va bo’ylama holda bo’ladi. 
Birinchisi platformalarda bo’lib, cho’kindi jinslar to’plana boradi. 
Bo’ylanmasi – burmali oblastlarda bo’lib, yoriq zonasida ular ona jinslarga 
200 – 300 m gacha kirib boradi. 
Nurash po’sti o’rganish ilgarigi tabiiy geografik sharoitlarni tiklashda 
ahamiyati kattadir. Bu nurash po’sti faqat quruqlikda vujudga keladi,
landshaftlarni vujudga kelish davrini ko’rsatadi. 
7. Nurash po’sti va foydali qazilmalar: 

---

Nurash po’stini o’rganish katta nazariy ahamiyatga egadir nurash po’stini 
o’rganish paleogeografik sharoitni tiklashda qo’l keladi, turli yoshdagi nurash 
po’sti bilan ko’plab qimmatbaho foydali qazilmalarning hosil bo’lishi bog’liqdir. 
M: boksit, Fe pudasi, marganes, nikel pudasi va h.q. 
Qadimgi nurash po’stida metallar boshqa joylardagiga nisbatan ko’p 
miqdorda to’planadi, undan sanoat miqyosida foydalanish mumkin bo’ladi. 
Ulardagi nikel, kobalt va boshqa konlar ultra asosli jinslarda hosil bo’ladi. Elyuvial 
sharoitda sochma oltin, platina, olmos, kassiterit va boshqa konlar hosil bo’lgan. 
Nurash
deb – haroratning o`zgarib turishi va suv, gaz, organizmlar ta’sirida 
tog` jinslarinig yemirilib, parchalanishi, tarkibining o`zgarishi hodisasiga aytiladi.