Microsoft Word Ecologiya Ma'ruza matni 2007 Îõèðãè Latin rtf

Ekologiya fanining rivojlanish tarixi. Markaziy Osiyoda ekologiya faniga hissa qo’shgan 
tabiatshunoslar. 
Tirik organizmlar hayotining tashqi muhit bilan bog’liqligi qadimdan malum. Antik davrda 
yashagan faylasuflarning asarlarida hayvonlarning turli instinktlari, baliqlar va qushlarning 
migratsiyalari, o’simliklarning tashqi qiyofasi tuproq va iqlim sharoitlari bilan bog’liqligi haqidagi malumotlar 
keltiriladi. 
Dastlabki ekologik tushunchalar qadimgi yunon olimlari asarlarida qayd etilgan bo’lib, ularning 
ishlarida biz ekologik yo’nalishlarni ko’ramiz. Lekin ular «Ekologiya» terminini ishlatishmagan. Aristotel 
(eramizdan 384 - 322 yil avval), qadimgi yunon faylasufi Teofrast (371-280 yil) hayvon va o’simliklarni 
yashash sharoitiga bog’liq holda ko’rib chiqishgan, Aristotel 500 tur hayvonlarni o’rganib, ularning xulq-
atvori, ko’chib yurishi haqida, Teofrast – o’simliklarning shakli va o’sishi - iqlim, tuproq sharoitiga 
bog’liqligini aniqlagan. 
Frantsuz M.Byuffon (1707-1788)ning ishlarida hayvonlarning tuzilishiga tashqi muhitning tasiri 
masalasi ko’tarilgan. 
J.B.Lamark (1744-1829) dastlabki evolyutsion talimotning muallifidir. U o’simlik hamda 
hayvonlarning evolyutsion o’zgarishlarida eng muhim omil deb tashqi muhit tasirini xisoblagan. 
A.Gumboldtiing ishlari o’simliklar geografiyasida yangi ekologik yunalishlarni aniqlab berdi. U fanga 
landshaft «fizionomiyasi» o’simliklarning tashqi qiyofasi bilan aniqlanadi kabi tushunchani kiritadi. 
O’xshash zona va vertikal poyaslarda har xil taksonomik guruhlarda o’xshash «fizionomik» shakllar ishlab 
chiqiladi; Bu shakllarning tarqalishi va nisbatiga qarab joyning fizik - geografik xususiyatlari haqida fikr 
yuritish mumkin. 
Biogeotsenoz 
1.
Tabiiy xodisa hisoblanadi. 
2.
Malum tabiiy chegaraga ega bo’lgan 
fazoviy birlik
3.
Uning tarkibiga odam kirmaydi. 
Ekotizim 
Tabiiy yoki suniy hodisa bo’lishi mumkin. 
Yirik ekotizimlar odatda odam tasirida bo’ladi 
Funktsional birlik bo’lgani uchun qushni 
ekotizimlardan ajralib turishi shart emas. 

---

8
Moskva universitetining professori K.F.Rule (1814-1858) zoologiyada o’ziga xos bo’lgan yo’nalishni 
rivojlantirish muhim ekanligini keng targ’ib qiladi. Bu yo’nalish – hayvonlar hayotini har tamonlama 
o’rganish, atrof-muhit bilan ularning o’zaro murakkab munosabatlarini tushuntirish kabilar edi. Shunday qilib, 
K.F.Rule hayvonlarni o’rganishning keng ekologik tizimini ishlab chiqdi va ekologik mazmundagi qator 
ilmiy ishlarni qoldirdi. Uning shogirdlaridan biri N.A.Severtsov (1827-1885) hisoblanadi. Uning 
«Periodicheskie yavleniya v jizni zverey, ptits i gad Voronejskoy gubernii» (1855 y) nomli ishi Rossiyada 
ayrim mintaqada hayvonot olamida olib borilgan ekologik izlanishlarining eng katta va ahamiyatlisi edi. 
Ch.Darvin «Tabiiy tanlash yo’li bilan turlarning kelib chiqishi» (1859 y) asarida-tabiatdagi 
yashash uchun kurash, yani tur bilan muhit o’rtasidagi har qanday qarama-qarshiliqlarning 
ko’rinishlari tabiiy tanlashga olib keladi va evolyutsiyaning harakatlantiruvchi kuchidir deb qaraydi. 
A.N.Beketov (1825-1902) o’simliklarning ichki va tashqi tuzilishidagi xususiyatlarni ularning 
geografik tarqalishi bilan bog’liqligi hamda fiziologik usullarning ekologiya uchun ahamiyati katta ekanligini 
ko’rsatdi. Ana shunday ishlar hayvonlar hayoti misolida A.F.Middendorf tamonidan o’rganildi. 
1877 yil nemis gidrobiologi K.Myobius biotsenozlar haqidagi tasavvurlarni asoslab berdi. 
O’simliklar jamoasi haqida G.F.Morozov va F.N.Sukachev batafsil fikr yuritib, bu sohaga asos soldilar. 
Rus olimlari - V.N.Sukachev, B.A.Keller, V.V.Alexin, V.G.Ramenskiy, A.P.Shennikov va chet el 
olimlaridan - F.Klemente, K.Raunkier, T.Dyu.Rie, I.Braun - Blake va boshqalarning fitotsenologiya 
sohasidagi ishlari umumiy biotsenologiyaning rivojlanishiga katta hissa qo’shdi. 
Umumiy ekologiyaning rivojlanishida D.N.Qashqarovning «Muhit va jamoa» deb nomlangan O’rta 
Osiyo universitetida o’qigan maruzalari, keyinchalik «Hayvonlar ekologiyasi asoslari» nomi bilan 
yozilgan darsligi katta ahamiyatga ega bo’ldi. 
Hayvonlarning morfologik va evolyutsion ekologiyasini rivojlantirishda M.S.Gilyarov, S.S.Shvartslar 
katta hissa qo’shdilar. I.G.Serebyakov tamonidan gulli o’simliklarning hayot shakllari tasnifoti ishlab 
chiqildi. 
1940 -yillarning boshlarida tabiiy tizimlarni o’rganish jarayonida yangi yo’nalish kelib chikdi. 
1935 yili ingliz olimi A.Tensli - ekotizimlar, 1942 yili esa V.N.Sukachev - biogeotsenozlar haqidagi 
talimotni ilgari surdilar. 
1950 yillarning boshida G.Odum, Yu.Odum, R.Untekker, R.Margalef biologik 
mahsuldorlikning nazariy asoslarini yaratish borasida ish olib bordilar. 
O’rta asrlarda O’rta Osiyoda yashab ijod etgan olimlardan al-Xorazmiy, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino 
va boshqalar tabiiy fanlarining rivojlanishiga katta hissa qo’shganlar. Ular xali ekologiya fani dunyoga 
kelmagan davrda tabiat va undagi muvozanat, o’simlik va hayvonot dunyosi, tabiatni ezozlash haqidagi 
o’zlarining qimmatli fikrlarini aytganlar. 
Buyuk alloma Muhammad Muso Al - Xorazmiy (782 - 847 y) risolalaridan birida shunday deb yozadi: 
«Bilingki, daryoning ko’zlari yoshlansa, uning boshiga g’am, kulfat tushgan bo’ladi. Odamlar, daryodan 
mexringizni darig’ to’tmanglar». Bunda u nimani nazarda tutdi? Ehtimol, u daryo suvining ortiqcha isrof 
bo’lishini nazarda tutgandir. Vaxolanki u zot eng avvalo daryo bilan odamlarning bir - birini tushunishlari va til 
topishlari, o’zaro mexr - muxabbat qo’yishlarini nazarda tutgan. U o’zining «Kitob surat al-arz» asarida dunyo 
okeanlari, chuqurlikdagi kitalar, kutblar, ekvator, cho’l, tog’, daryo va dengizlar, ko’llar va o’rmonlar, ulardagi 
o’simlik, hayvonot dunyosi, shu bilan boshqa tabiiy resurslar - erning asosiy boyliklari haqida malumotlar 
keltirilgan. 
Abu Nosir Forobiyning (870 - 910) ilmiy - falsafiy merosi nixoyatda boy bo’lib, asarlari xozirgacha 
to’liq aniqlanmagan. Nemis olimi M.K.Brokelmanning ro’yxatida Forobiyning turli soxaga oid 180 ta 
asarining nomi keltiriladi. Bu asarlar bir necha guruhlarga bo’linib, 11-guruhiga uning tabiatshunoslik ilmi, 
amaliy faoliyat va xunarmandchiliq masalalariga oid asarlari kiritilgan. 
Tabiatshunoslikka oid «Odam azolarining tuzilishi», «Hayvon azolari va ularning vazifalari haqida» 
nomli asarlarida odam va hayvonlar ayrim azolarining tuzilishi, xususiyatlari, vazifalari haqida, ularning 
o’xshashligi va farqlari keltirishi bilan birga asosiy anatomik-fiziologik tushunchalar berilgan. 
U tabiiy va inson qo’li bilan yaratiladigan suniy narsalarni ajratgan. Tabiiy narsalar tabiat tamonidan 
yaratilgan, degan xulosaga keladi. 
Abu Rayxon Beruniy koinotdagi hodisalarni taraqqiyot qonunlari bilan, narsa va xodisalarning 
o’zaro tasiri bilan tushuntirishga urinadi. Uning asarlarida o’simlik va hayvonlarning biologik xususiyatlarini, 
ularning tarqalish va xo’jalikdagi ahamiyati haqida malumotlar topish mumkin. U «Saydana» nomli 
asarida 1 1 1 6 tur dori-darmonlarni tavsiflagan. Ularning 750 tasi turli o’simliklardan, 101 tasi 
hayvonlardan, 107 tasi minerallardan olinadi. Har bir o’simlik, hayvon va minerallarning xossalari, tarqalishi 
va boshqa xususiyatlari keltirilgan. 

---

9
Beruniy asarlarida o’simlik va hayvonlarning tuzilishi hamda ularning tashqi muhit bilan o’zaro aloqasi 
haqida ham qiziqarli malumotlar keltiriladi. U o’zining tabiiy-ilmiy kuzatishlari, tajribalari asosida tabiatdagi 
hodisalar malum tabiiy qonuniyatlar asosida boshqariladi, degan xulosaga keladi. 
Abu Ali ibn Sino (980 - 1037) jahon madaniyatiga buyuk hissa qo’shgan yirik entsiklopedist olim. 
Turli yozma manbalarda uning 450 dan ortiq asar yozganligi eslatiladi. Bizgacha uning 240 ta asari etib 
kelgan. 
Uning «Tib qonunlari» asari tibbiyot ilmining komusi bo’lib, o’rta asr tibbiyot ilmi taraqqiyotining 
oliy cho’qkisi hisoblanadi. Kishi organizmiga tashqi muhit tasiri muhimligini bilgan alloma ayrim 
kasalliklar suv va havo orqali tarqalishi haqida fikr bayon etgan. 
Ibn Sinoning torlarning vujudga kelishi, er yuzining davrlar o’tishi bilan o’zgarib borishi tabiiy 
jarayonlar haqidagi fikrlari geologiya ilmining rivojlanishiga katta tasir qildi. 
Zaxriadin Muhammad Bobur (1483 - 1530). Biz Boburni podshoh va shoir sifatida bilamiz. Ammo 
Bobur faqat shoirgina emas, balki sarkarda, tarixchi va mashshoq, ovchi va bog’bon, sayyox va tabiatshunos 
ham bo’lgan. Uning «Boburnoma» asari eng yirik asari hisoblanadi. Bu asarida har bir xududni malum bir 
tartibda tasvirlaydi. Avvalo joyning geografik o’rni, so’ngra qaysi iqlimga mansubligi, har xil shifobaxsh 
joylari, o’simliklari, qazilmalari, hayvonoti va aholisi beriladi. U ajoyib geobotanik bo’lgan, o’simliklarni 
sevgan va yaxshi bilgan. O’zbekistondagi juda ko’p giyox va dorilarni, ularning xosiyatini va ahamiyatini 
shunday tariflaydiki, buni mirishkor bog’bon bo’lgan kishi, asl tabiatshunosgina buning uldasidan chiqa 
oladi. 
Bobur bir necha bor er qimirlashi, oy va quyosh tutilishi kabi tabiiy xodisalar guvohi bo’lgan. 
Ushbu xodisalarning tabiat qonunlaridan boshqa narsa emasligiga ishonch hosil qilgan. 
O’rta Osiyoni o’rgangan olimlardan I.A.Severtsov, A.N.Krasnovlarning asarlari va Qashqarov - 
Korovin maktabining shakllanishi O’rta Osiyoda tabiiy - geografik g’oyalarni rivojlanishida muhim 
ahamiyatga ega bo’ldi. 
1930 - yillarda ekologiya - geografiya yo’nalishiga asoslangan O’rta Osiyo ekologiya maktabi hozirgi 
O’zbekiston Milliy universiteta qoshida shakllandi. Ekolog mutaxassislar tayyorlashda, ekologiyani 
rivojlantirishda, ekologiyaga oid adabiyotlarning namunalari ni yaratishda bu maktabning xizmatlari 
kattadir. Maktab ekologlari bergan g’oyalar o’lkaning tabiati va tabiiy resurslarni aniqlash va o’rganishda 
hamda O’rta Osiyoda ekologik va geografik g’oyalarning rivojlanishiga katta hissa qo’shdi. 
P.A.Baranov, I.A.Raykovalar Pomir tog’larida cho’l biotsenozining kelib chiqishi, dinamikasi va 
evolyutsiyasida organizmlarning hayotida noqulay haroratning roli, madaniy biotsenozlarni yuqori tog’ 
sharoitida yaratish masalalari ishlab chiqildi. R.IAbolin, E.P.Korovin, M.V.Kultiasov va 
I.I.Granitovlarning ekologik va fitotsenologik qarashlari ularning chop etgan bir qator ishlarida o’z aksini 
topgan. 
O’rta Osiyoda zooekologik yo’nalishdagi kompleks ishlarning rivojlanishi T.Z.Zohidov nomi bilan 
chambarchas bog’liq. U Qizilqum cho’llarining o’ziga xos hayot makoni ekanligini, qumli, sho’rxok, loyli va 
toshloq cho’llarni mustaqil biotoplar sifatida tavsiflab, ularni o’z navbatida mayda xududiy birliklarga ajratib 
beradi.