Microsoft Word turk fil kir10. doc

 
7-MAVZU: OLTOY VA XUN DAVRI 
REJA: 
1.
Oltoy davri xaqida 
2.
Mangol tilining umumiyligi, hozirgi turkiy tillarning qaysi birida saqlanmoqda? 
3.
Ural – Oltoy tillarining genetik qarindoshligi xaqida. 
4.
Turkiy tillarning xronologik ramkadagi fan tomonidan aniqlanmagan eng
qadimgi rivojlanish davri- bu oltoy til muomala davri edi. 
5. Xunlarning antropologik tuzilishi xaqida 
6.Xunlarning xayoti va yashash tarzi 
7.Xunlarning madaniyati va dini 
8.Xunlarning tili va yozuvi 
9.Xunlarda ijtomoiy tuzum 
«…Mongol tili turk va to’ngus tillari bilan» – deb yozgan edi akademik 
B.YA.Vladimirsov, -shartli ravishda oltoy tili deb ataladigan yagona umumiy 
bobga ega. 
Oltoy tili alohida holda ma’lum emas, lekin oltoy tillari mongol, turk to’ngus 
tillari oltoy tillari rivojlanishi prosesida paydo bo’ladi. 
Shunday qilib hozirgi zamon turk , mongol, to’ngus tillarida fonetik, leksik 
va grammatika qirrallari saqlangan umumiy qadimgi til mavjud bo’lib deb 
hisoblanadi.
Ushbu guruh til gruppasi rivojlanishda oltoy davri fanda alohida 
ko’rsatilmagan. Hatto, tarixiy yodgorliklarda til yodgorliklarida ham bu davr 
xalqlari, tillari haqida aniq ma’lumot berishi mumkin bo’lgan biror narsa 
kelmagan. Bu davr tillari haqida va ularning qirralari haqida biz solishtirma – 
(qiyosiy) tarixiy metodning gipotetik qayta tiklash bilan hozirda hayot bo’lgan va 
yo’q bo’lib ketgan tillarni qadimiy elementlaridan bilib olamiz. 
Bular ancha keyin tillarni ikki katta gruppaga deferensaniya bo’lib ketganini 
ko’rsatadi. Bular hozirgi zamonda: bir tomondan to’ngus-manchjur va ikkinchi 
tomondan turk-mongol til gruppalaridar. 
Differenisiasiya belgilarining eng qadimgi va harakterli tomonlaridan biri 
shuki-kuzatilgan tillarda hozirgi zamon tillarida fonetik undoshlarining o’x
shashligi ya’ni to’ngus bilan manchjur tillarining undoshlari mongol-turk 
undoshlariga o’xshashligi mos kelishidir. Ba’zi bir turk tillarida saqlanib qolgan 
oltoy til muomila davri boshqa tillar bilan qadimdan bog’lanishi bor. Bu tillarga 
yoqut, xoqas, boshqirtlar kiradi. To’ngus tilidagi (chutin) manchjur tilidagi (gusin) 
bilan o’x shash, mongollarda (guchin) deyiladi. (bu 30 degani) Manchjur tilidagi (x
usin), mongol tilidagi (kuchin), oltoy tilida (kuch), xokaslarda (kus), yoqut tilida 
(kuus), boqirt tilida (kos), deiladi. Oxirgi misollarimiz shuni ko’rsatadiki, yoqut, x

---

34
okos, boshqirt tillari bilan, to’ngus-manchjur tillari bilan qadimdan yaratilish 
mobaynida genetik bog’lanish bo’lgan. 
Chuvash va boshqa turk tillarida o’xshashlikni taqqoslaymiz. M, (chor) 
chuvash tilida «komno» (boshqa tillardagi tiz: tize: diz:dize) chuvash tilidagi 
(cheren) nogotp (tirnoq) dir. Ko’p xollarda turk tili bilan chuvash tili esa mongol 
tili bilan yaqinlashadi. 
Oltoy davrida turk tillarini rivojlanishi shunday harakatlanadiki, birinchidan, 
mongol, turk, to’ngus-manchjur tillarida dif-si yagona umumiy tilga birlashadi, 
ikkinchi tomondan esa o’sha yagona tilni ikkiga bo’lishgan. 1.Turk-mongol va 
2.To’ngus-manchjur tillariga bo’linadi. Bu bo’limlarni har bittasi o’zini dif-siyasi 
holatida o’zini fanatik, grammatik belgilariga ega bo’ladi. 
Oltoy davriga to’ngus-manchjur guruhlarini o’zinigina emas,balki turk va 
mongol tillarining ikki mustaqil gruppaga ajratish prosessini ko’rsatadi. 
Hozirgi mongol tillarida ko’rsatilishicha bir tomondan turk tillari, ikkinchi 
tomondan fonetik belgilari harakterlanadi mongol va turk tillaridagi 
differensiyalashga (rotasizm) va (lambdaizm) ni qirg’izish mumkin. Mongol 
tilidagi undoshlar r va l turk tilidagi undoshlar z va sh va l ni saqlanishi alohida, 
faqat qadimgi va hozirgi chuvash tillariga kiradi. 
Ko’p xollarda fonetik o’xshashliklar t-s, ch-sh hozirgi turk tillarida yoqut, 
xokas, bashqird qadimgi umumiy fonetik, to’ngus-manchjur chiziqlarini saqlagan. 
Mongol tili umumiyligi hozirgi turkiy tillarning birida saqlanmoqda, ya’ni 
chuvash tilida. 
Misol. 
Chuvash t. r boshqa turk tillarida z
varam « uzun» 
uzun 
varax «dolge» 
uzuq 
ier
«sled» 
iz 
ker «kuz»
kuz 
par «led»
buz 
tir «kanizivatp» 
diz 
xer «kiz»
kiz 
xur «gusp» 
kaz 
xuran «kotelp» 
kazan 
cher «koleno»
diz 
«chertilp»
siz 
ser «seditp» 
so’z 
shur « boloto»
saz 
ser « sto-uz»
yuz 
sul « yil»
yash // jas 
pilek «besh» 
bii // bes 
tel «vremya»
tush// tus 
«selp» 
telek «son» 
tush // tus 
xel «zima» 
kish // kis 

---

35
chul «kamenp»
tash// tas 
tosh
shal «zub» 
tish// tis 
alak «dverp» 
eshiq// esiq 
gelt «slushatp» 
eshit// esit 
Chuvash tili R. Boshqa turk tillarida z. 
r-z l-sh bog’lanishlari shu bilan izohlash 
mumkin-ki, ular nafaqat xos, balki boshqa turk tillarida ham ham uchrashi 
mumkin. Bu belgilar turk tilini leksikasida tarixiy sinonimlar holatida yoki boshqa
so’zlar x olatida uchrashi mumkin. 
Qadimgi r turk tillarini ichidagina emas, boshqa turk tillarini ichida ham z 
ga o’xshashdir, faqat bulargina emas yana r d va y undoshlariga ham o’x
shashdir. Bu turk tillarini keyingi rivojlanishida alohida belgilari differensasiya 
mobaynida turk tillarini nechta alohida gurux lar tashkil qilingan. 
Chuvash tili boshqa turk tillarda 
shar -siy- 
ura -ayak- ayoq 
varan 
-ayan- 
keru -kuyyov- 
zyatp 
sar 
-yay- 
yoy 
taran 
-toy- 
taran 
xuran 
-kayinp 
kayin 
Ural tillari oilasi fin-ugor va samodiy tillarini o’z ichiga oladi. Bu tillarda 
gaplashuvchi xalqlarning dastlabki vatani Ural tog’lari atrofi deb faraz qilinadi. 
Shu tufayli bu tillar Ural tillari nomi bilan uritiladi. Hozir Sibirda yashovchi xanti, 
mansi, ichonasanlar, Volga bo’yida yashovchi mordva, marilar, komi ASSRda 
yashovchi komi, udmurtlar, Boltiq bo’yida yashovchi eston, karelp finlar va 
Markaziy Evropadayashovchi vengerlar Ural tillari oilasiga mansub tillarda 
so’zlanadilar. 
Oltoy tillari ham uchta katta gruppasini o’z ichiga oladi: turkiy tillar, 
mo’g’ul tillar, to’ngus tillari. Bu tillarda hozirda asosan Osiyo qit’asining Sibir, 
Mo’g’iliston SHarqiy-shimoliy Xitoy, O’rta Osiyo, Volga bo’yi, YAqin SHarq, 
Kavkaz territoriyalarida yashovchi xalqlar gaplashadilar. 
Ural va Oltoy tillari strukturasida anchagina o’xshashlik mavjud. Bular 
quyidagilar: 
1.
Bu tillar aglutinetiv tipdagi tillar bo’lib, ularda affiks va asos aniq 
chegaralanadi, o’zak so’z-formaga teng keladi, har bir grammatik manoni 
boshqa-boshqa forma yasovchi affiks ifodalaydi. 
2.
Bu tillarning deyarli barchasida singarmonizm u yoki bu darajada mavjud, 
bu fonetik hodisa Xind-Evropa, hamit –semit kabi til oilalarida uchramaydi. 
3.
Qarashlilik maxsus grammatik kategoriya bilan ifoda etiladi. 
4.
Grammatik rod kategoriyasi mavjud emas. 

---

36
5.
Bir tipli turlanish xususiyatiga ega (ya’ni ot, sifat, olmosh kabi so’zlar 
turkumlari hammasi bir xil turlanadi), Xind Evropa tillarida, masalan rus 
tilida bu so’z turkumlari turlanishda o’zaro farqlanishi bilan birgalikda, bir 
turkumning o’zida uch xil turlanish formalari sistemasi mavjud. 
6.
Xind-Evropa tillaridagi predlog funksiyasi bu tillarda ko’makchilar bajaradi. 
7.
Aniqlovchi bilan aniqlash o’zaro sonda moslashmaydi (bundan fin-ug’or, 
to’ngus-manchjurlar tillarining ayrimlari mustasno). 
OLTOY DAVRI MAVZUSI BO’YICHA NAZORAT SAVOLLARI: 
1.
Oltoy davriga xos asosiy belgilari hozirgi qaysi turkiy tillarda saqlanadi? 
2.
Oltoy davrining o’ziga xosliklari. 
3.
Oltoy tillari nechta til guruhini tashkil etdi? 
4.
Oltoy tillariga xos umumiy xususiyatlarni sanab bering? 
5.
Oltoy tillariga xos leksik xususiyatlar. 
6.
Bu tillarda singormanizm qaysi darajada saqlangan? 
7.
Oltoy tillarini tashkil etuvchiguruhlar. 
8.
Ural va Oltoy tillari tuzilishidagi o’xshashliklar. 
9.
Oltoy tillari vakillarining geografik joylashuvi. 
10.
Mavzu bo’yicha hulosa chiqaring. 
TAYANCH ATAMALAR 
1.
Oltoy davri 
2.
Mongo’l tillari 
3.
To’ngus-manchjur guruhi 
4.
Oltoy tillari guruhlari 
5.
Singormanizm. 
ADABIYOTLAR 
1.
Qo’chqortoev I. Turkiy filologiyaga kirish. T. «O’qituvchi» 1984 y. 
2.
Baskakov N.A. Vvedenie v izuchenie turskixyazqkov. M.1960 g. 
3.
SHayxulov N.G. Vvedenie v izuchenie Altayskixyazqkov. Uchebnoe posobie 
po speskursu. L. 1970 g.