Mineral о‘g‘itlar samaradorligini oshirish yо‘llari

Qorakalpog‘iston Respublikasi va viloyatlar bо‘yicha 2013 yil paxta hosili uchun mineral о‘g‘itlarning

ilmiy asoslangan talabga nisbatan

TAHLILI

Sof xolda, ming t

№	Hududlar nomi	Yer maydo- ni, ming gektar	Hosil-dorlik, s/ga	Yalpi hosil, ming tonna	Jami maydonga talab etiladi, ming tonna
					Azot			Fosfor			Kaliy
					Ilmiy talab	Ajra-tildi	Bir gektar	Ilmiy talab	Ajra-tildi	Bir gektar		Ilmiy talab	Ajra-tildi	Bir gektar
1	QQR	94,7	20,1	190	18,03	17,04	190,3	10,94	4,06	42,8		8,11	1,05	11,1
2	Andijon	93,4	28,5	266	20,51	19,38	207,5	14,21	5,28	56,5		11,63	1,50	16,1
3	Buxoro	119,6	31,2	342	29,75	28,12	236,0	18,79	6,98	63,6		16,92	2,19	20,0
4	Jizzax	101,8	22,5	229	19,49	18,43	181,0	12,81	4,76	46,9		4,43	0,57	5,6
5	Qashqadaryo	160,4	26,0	417	34,45	32,56	203,0	23,00	8,54	53,2		9,84	1,27	7,9
6	Navoiy	35,8	27,9	100	8,89	8,40	234,6	6,23	2,31	64,5		4,79	0,62	17,3
7	Namangan	82,6	27,8	230	17,69	16,72	202,4	12,35	4,59	55,6		10,35	1,34	16,2
8	Samarqand	91,5	24,4	223	17,40	16,45	179,8	12,87	4,78	52,2		9,10	1,18	12,9
9	Surxondaryo	119,6	28,0	335	25,61	24,20	202,3	16,14	5,99	50,1		9,85	1,27	10,0
10	Sirdaryo	110,7	22,0	243	20,55	19,43	175,5	15,37	5,6	51,2		6,44	0,83	7,5
11	Toshkent	91,5	25,9	237	18,18	17,19	187,9	11,31	4,20	45,9		8,00	1,03	11,3
12	Farg‘ona	100,1	28,0	280	23,45	22,16	221,3	16,46	6,11	61,0		12,08	1,56	15,6
13	Xorazm	93,8	27,5	258	21,07	19,91	212,3	13,68	5,08	54,2		12,23	1,58	16,8
Jami		1285,5	26,1	3350	275,08	260,01	202,3	184,17	68,39	53,2		123,79	16,00	12,4

5-jadval

Qorakalpog‘iston Respublikasi va viloyatlar bо‘yicha 2013 yil g‘alla hosili uchun mineral о‘g‘itlarning

ilmiy asoslangan talabga nisbatan

TAHLILI

Sof xolda, ming t

№	Hududlar nomi	Yer maydo-ni, ming gektar	Hosil-dorlik, s/ga	Yalpi hosil ming tonnada	Jami maydonga talab etiladi, ming tonna
					Azot				Fosfor				Kaliy
					Ilmiy talab	Ajra-tildi, jami				Il-miy talab	Ajra-tildi	Bir gektar- ga kg		Il-miy talab	Ajra-tildi	Bir gektar-ga kg
							Davlat buyurt-masi	Bir gektarga kg
1	QQR	53,0	38,2	149,5	8,91	4,59	4,59	173,08		5,41	1,11	20,9		2,41	0,19	3,5
2	Andijon	80,2	67,0	457,2	22,15	11.39	11,39	203,1		15,35	3,15	39,2		7,53	0,60	7,5
5	Buxoro	65,6	48,5	252,6	13,81	7,10	7,10	116,8		8,72	1,79	27,2		4,71	0,38	5,8
4	Jizzax	110,0	45,6	391,6	20,95	10,78	10,78	195.9		13,76	2,82	25,6		2,86	0,23	2,1
5	Qashqadaryo	145,0	48,9	564,1	29,28	15,07	15,07	207,8		19,55	4,01	27,6		5,02	0,40	2,75
6	Navoiy	40,6	45,3	143,3	8,01	4,12	4,12	202,4		5,61	1,15	28,3		2,59	0,21	5,17
7	Namangan	79,0	58,5	383,2	18,52	9,53	9,53	217,1		12,93	2,65	33,5		6,50	0,52	6,6
8	Samarqand	110,1	55,1	496,6	24,49	12,60	12,60	203,9		18,10	3,71	33,7		7,68	0,62	5,6
9	Surxondaryo	98,0	51,7	408,7	19,63	10,10	10,10	206,1		12,37	2,54	25,9		4,53	0,36	3,7
10	Sirdaryo	89,0	45,8	318,6	16,93	8,71	8,71	195,7		12,66	2,60	29,2		3,18	0,26	2,9
11	Toshkent	122,1	51,0	500,6	24,13	12,41	12,41	203,2		12,92	2,65	21,7		5,48	0,44	3,6
12	Farg‘ona	111,7	54,7	499,3	26,27	13,52	13,52	217,2		17,19	3,53	31,6		7,49	0,6!)	5,4
13	Xorazm	33.2	51,5	137,7	7,06	3,63	3,63	218,0		4,59	0,94	28,3		2,46	0,20	6,0
Jami		1137,5	55,3	4703,0	240,14	123,55	123,55	206,3		159,17	32,65	28,7		62,45	5,00	4,4

2013 yil respublika bо‘yicha g‘о‘zaga о‘rtacha 202,3 kg/ga azot, 53,2 kg/ga fosfor va 12,4 kg/ga kaliy berilgan. Ularning nisbati 1:0,26:0,06 ni tashkil qiladi. Bu yerda azotga nisbatan fosfor 4 barobar, kaliy esa 16,6 barobar kam. Bu esa oldindan paxta hosili kam bо‘lishini ta’minlab qо‘yibdi. Xuddi shuningdek, kuzgi bug‘doyga ham 206,9 kg/ga azot, 28,7 kg/ga fosfor va 4,4 kg/ga kaliy qо‘llanilgan. Ularning nisbati 1:0,26:0,04. G‘о‘zada ham kuzgi bug‘doyda ham Xitoydagi holat kuzatiladi.

Shuni xulosa qilish mumkinki, keyingi yillarda kо‘pgina davlatlarda kaliy о‘g‘itiga e’tibor kuchayib bormoqda, chunki qishloq xо‘jalik ekinlaridan yuqori hosil olish har bir mamlakatning oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash va eksport qilish potensialining asosidir.

Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan shuni xulosa qilindiki, о‘g‘it qо‘llashda eng muhim masala о‘simlikning biologik talabidan, rejalashtirilgan hosil va oziq elementlardan foydalanish koeffitsiyentidan kelib chiqib о‘g‘it berish hisoblanadi.

Azot, fosfor, kaliyning miqdori va ularning nisbatini, albatta, tо‘g‘ri aniqlash kerak. Buning uchun, eng avvalo, tuproqdagi oziq elementlar harakatchan miqdorini aniq bilish lozim. Sababi tuproqdagi oziq elementlar miqdorining kо‘p yoki ozligi aniqlangan о‘g‘it meyori va elementlar nisbatini о‘zgartirib yuboradi, о‘simlikning oziq elementlarni о‘z talabiga qarab yutishiga imkon bermaydi. Modda almashinuvi buziladi, hosil kamayadi. Chunki, birorta oziq elementi yo kо‘payib ketadi yoki yetishmay qoladi.

Bizning sug‘oriladigan tuprog‘imizda oxirgi marta 1975-80 yillarda tuproqning harakatchan fosfor va kaliy bilan ta’minlanganligi bо‘yicha agrokimyoviy xaritanomalar tuzilgan. Azot bо‘yicha esa Tuproqshunoslik va agrokimyo ilmiy tadqiqot instituti tomonidan uslubiy qо‘llanma ishlab chiqilganiga qaramasdan sug‘oriladigan tuproqlarning azot bilan ta’minlanganligini kо‘rsatuvchi agrokimyoviy xaritanomalar tuzilmagan.

Institut olimlarining ma’lumotlariga qaraganda, respublikaning hamma viloyatlarida sug‘oriladigan hududlarda oziq elementlar bilan yuqori va о‘rtacha darajada ta’minlangan tuproq maydoni kamaygan, past va juda past ta’minlangan yerlar kо‘paygan.

Tuproqning agrokimyoviy xossalarini alohida monitoring qilib borish zarur. Agrokimyoviy xossa keskin о‘zgarishi bilan agrokimyoviy xaritanomalar qaytadan tuzilishi lozim. Mazkur ishlarsiz о‘g‘itni tо‘g‘ri qо‘llab bо‘lmaydi, samarasi past bо‘laveradi. Bu juda katta ish, biroq uni amalga oshirish iqtisodiy jihatdan о‘zini oqlaydi. Bu yо‘nalishda fermerlarga tushuntirish ishlari olib borish lozim.

Yana muhim ishlardan biri ekin navlari о‘zgarib ketganligini e’tiborga olish. Ularning vegetatsiya davri, oziq elementlarga talabi, vegetativ va generativ organlarining shakllanishi boshqacha. Har yili barcha mavjud va yangi navlar genotipik oziqlanishining xususiyatini о‘rganib borish zarur.

Hozirda о‘g‘itlar yangidan ishlab chiqarilmoqda. Keyingi paytda kо‘pincha kompleks о‘g‘itlar yaratilmoqda. Ularning tarkibida oziq va boshqa elementlar miqdori, nisbati butunlay boshqacha. Sug‘orish suvi, hatto haydash tizimlari, traktorlar ham о‘zgarib bormoqda. Bularning hammasini yaxshilab о‘rganish oldimizdagi asosiy vazifa hisoblanadi.

Fermerlarga shu masalalar haqida tо‘liq ma’lumot berib turilmasa, fermer uni bilmasa, о‘g‘itni tо‘g‘ri qо‘llash va yuqori hosil olish mumkin emas, ularga buni tushuntirib borish maqsadga muvofiq bо‘ladi.

Bulardan tashqari, quyidagi masalalar ham о‘g‘itning ijobiy ta’sirini oshiradi, bular doimo о‘rganilib borilishi lozim:

1. Yildan-yilga о‘g‘it yillik meyori kо‘payib boradi. Bunday holatda о‘simlik va tuproq reaksiyasini о‘rganib borish zarur, bu kelajakda yuqori о‘g‘it fonida yuqori hosil olishning ilmiy asosini yaratadi.

2. О‘g‘itlarning yillik meyori va nisbatini ekiladigan ekin navining genotipik talabidan chiqib aniqlash lozim.

3. О‘g‘itlar yillik meyori va nisbatini tuproqning mexanik tarkibi, yer osti suvi chuqurligi, tuproqning shо‘rlanish darajasi va turi, shо‘rdan yuvilganligi, suv, irrigatsiya va shamol eroziyalari darajasi, gumus miqdorining о‘zgarishi, degradatsiyaga uchraganlik va ifloslanish darajasini hisobga olgan holda aniqlash lozim.

4. Tuproqqa о‘g‘it qо‘llanilganda tuproq, о‘g‘it, о‘simlik о‘rtasida yuzaga keladigan oziq muhitini har bir tuproq va ekin uchun alohida о‘rganib, uni boshqarish usulini ishlab chiqish lozim.

5. Har bir sug‘oriladigan tuproqda yuqori hosil shakllantiradigan oziq muhiti tashkil qiladigan texnologiyalarni yaratish juda muhim ishdir.

6. О‘g‘it va suv qо‘llanilganda о‘simlik ildizi oziqlanadigan tuproq eritmasi juda tez о‘zgaradi. Shu eritmadagi oziq muhitni yuqori hosil shakllantirishga moslashtirish va uni boshqarish yо‘lini topishni о‘rganish kerak.

7. О‘simliklarning oziqlanish amplitudalarini aniqlab, shunga qarab о‘g‘itlar qо‘llash muddatini belgilash kerak.

Cinov savollari:

1. 
   “Mineral о‘g‘itlar samaradorligini oshirish yо‘llari” fanining maqsadi va vazifalari nimalardan iborat?
   
2. 
   Mineral о‘g‘itlarning ahamiyati va samaradorligini tushuntirib bering.
   
3. 
   Mineral о‘g‘itlar tuproq unumdorligini oshiradigan, о‘simliklarni oziq elementlar bilan ta’minlaydigan manba ekanligini asoslab bering.
   
4. 
   Dunyoda va О‘zbekistonda о‘g‘it qо‘llash va ularning samaradorligi qanday?