Molekula tuzilishi va kimyoviy bog‘lanish

Yoʻnaluvchanligi. Molekulaning muayyan shakl va tuzilishga ega boʻlishi undagi atomlarning qat’iy bir tartibda joylashishini koʻrsatadi.
Molekulalardagi valentliklar barcha tomonga bir xil yoʻnalgan emas, balki muayyan yoʻnalishlarda “mahkamlangan”.Kovalent bogʻ shu jihatdan ion bogʻlanishdan farq qiladi.
Ion bogʻlanish yoʻnalishga ega emas. Koʻp elektronli molekulalarda elektron zaryadi bir tekis va sferik simmetrik taqsimlanmagan. Bu molekulalardagi kimyoviy bogʻlarni hosil qiladigan kuchlar ion bogʻlardagi kabi hamma tomonga bir xilda yoʻnalmaganligini koʻrsatadi.
Kovalent bogʻning bu xususiyati shu bogʻni yuzaga keltiradigan elektron bulutlarning fazoda yoʻnalishga ega boʻlishidan kelib chiqadi.
Qutblanuvchanligi. Kovalent bogʻ uchun qutblanuvchanlik xususiyati xos. Biror qutbli molekula elektr maydoniga kiritilganda molekuladagi musbat zaryadlar elektr maydonining manfiy, manfiy zaryadlar esa elektr maydonining musbat qutbi tomon tartibli joylashadi. Natijada molekulaning dipol momenti ortadi. Chunki doimiy dipol uzunligi ortib, molekula bir oz choʻziladi.
Molekula qutbliligining bunday oʻzgarishi oriyentatsion qutblanish deyiladi.
Oriyentatsion qutblanish temperatura ortishi bilan kamayadi. Chunki temperatura oshirilganda molekulaning harakatlanishi kuchayadi va ularning elektr maydonida joylashishi buziladi.
Qutbsiz kovalent bogʻlanishli molekula elektr maydoniga kiritilganda ham molekula qutblanishi mumkin.
Bunday qutblanish induksion qutblanish deyiladi. Induksion qutblanish molekuladagi doimiy dipoldan farq qilib, tashqi elektr maydoni olinganda yoʻqoladi.
Induksion qutblanish molekuladagi atomlarning oʻlchami hamda elektronlar soni ortishi bilan kuchayadi.


3.2.6. Kovalent bogʻning elektron bulutlarning qoplanish usuliga koʻra turlari
Elektron bulutlarning qoplanish usuliga koʻra 3 xil kovalent bogʻ boʻladi: σ - bogʻ, π-bogʻ va δ-bogʻ.
Yadrolarni birlashtiruvchi toʻgʻri chiziq boʻyicha qoplanish σ-bogʻ deyiladi.
Yadrolarni birlashtiruvchi toʻgʻri chiziqqa nisbatan perpendikulyar (ya’ni yadrolarni birlashtiruvchi toʻgʻri chiziqning ikki tomonida) holatda qoplanish π-bogʻ deyiladi.
Kovalent bogʻlar oddiy va karrali (qoʻshbogʻ, uchbogʻ) boʻlishi mumkin. Agar ikkita atom bitta elektron juft hisobiga bogʻlangan boʻlsa, bu bogʻ oddiy bogʻ deyiladi . Oddiy bogʻ σ-bogʻ hisoblanadi.
Ikki atom oʻzaro ikkita elektron juft vositasida bogʻlangan boʻlsa, qoʻsh bogʻ deyiladi. Qoʻsh bogʻlarning bittasi σ, ikkinchisi π-bogʻdir.
Agar ikkala atom uchta elektron juft hisobiga birikkan boʻlsa, ular orasidagi bogʻ uch bogʻ deyiladi. Uch bogʻdan bittasi σ va ikkitasi π-bogʻdir:
Masalan; azot molekulasida bitta σ-bogʻ va 2 ta π-bogʻ mavjud: