«moliyaviy tahlil» kafedrasi ergasheva Nargiza Raimjon qizi

II bob. Auditorlik faoliyati milliy standartlarini amaliyotda qo’llashning 
hozirgi holati 
2.1. Auditni rejalashtirish bilan bog’liq milliy standartlar
Auditorli faoliyati milliy standartlarini re alashtirish bilan bog’liq, 
dalillarini olish bilan bog’liq va hisobotlarni tayyorlash bilan bog’liq milliy 
standartlarga ajratish mumkin. Masalan re alashtirish bilan bog’liq milliy 
standartga 3-son auditorlik faoliyati milliy standartini misol qilib olsak bo'ladi. 
Bu standart «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi O’zbe iston Respublikasi 
qonuni, O’zbe iston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999- yil 10 
iyundagi «O’zbe iston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlis XIV 
sessiyasidagi ma'ruzasida keltirilgan asosiy qoidalarni amalga oshirish chora-
tadbirlari to’g’risida» 296-son qaroriga asosan ishlab chiqilgan va O’zbe iston 
Respublikasida auditorlik faoliyatini me'yoriy tartibga solish unsuri 
hisoblanadi. Andozaning maqsadi va vazifalari quyidagicha: 
Xo’ ali yurituvchi subyektning moliyaviy hisoboti auditini rejalashtirish 
paytida auditorlik tashkilotlari tomonidan qo’llaniladigan me'yorlarni 
belgilash auditning maqsadi hisoblanadi. 
Quyidagilar andozaning vazifalaridir: 

auditni rejalashtirish dastlabki bosqichining bayoni; 

audit umumiy rejasi va dasturini tayyorlash tamoyillarini ta'riflash; 

audit umumiy rejasi va dasturini tayyorlash hamda tuzish tartibining 
bayoni. 
Bu andozaning amal qilish sohasi rasmiy auditorlik hulosasini 
tayyorlashni nazarda tutadigan auditni amalga oshirish paytida barcha auditorlik 
tashkilotlari uchun majburiy hisoblanadi, ular tavsiya tusida ekanligi ochiq 
ko’rsatilgan qoidalari bundan mustasno. 
Mazkur andozaning talablari uning natijalari bo’yicha rasmiy auditorlik 
hulosasi tayyorlashni nazarda tutmaydigan auditni o’tkazish paytida, 
shuningdek, auditni turdosh hizmatlar (konsalting hizmatlari) ko’rsatilishi 
paytida tavsiya tusida bo’ladi. Aniq topshiriqni bajarish paytida mazkur 

---

20 
andozaning majburiy talablaridan chetga chiqilgan taqdirda auditorlik 
tashkiloti buni o’zining ish hujjatlarida va audit yoki unga turdosh bo’lgan 
hizmatlarga buyurtma bergan xo’ ali yurituvchi subyekt rahbariyatiga yozma 
hisobotda majburiy tartibda qayd etishi shart. 
Auditni rejalashtirish maqsadi va vazifalari. Rejalashtirish audit 
o’tkazishning boshlang’ich bosqichi hisoblanib, audit o’tkazishning 
kutilayotgan hajmi, jadvallari va muddatlarini ko’rsatgan holda auditorlik 
tashkiloti tomonidan auditning umumiy rejasini ishlab chiqishdan, 
shuningdek, auditorlik tashkiloti tomonidan xo’ ali yurituvchi subyektning 
moliyaviy hisoboti to’g’risida holis va asosli fikr shakllantirilishi uchun zvrur 
bo’lgan auditorlik rusum-qoidalarini amalga oshirish hajmi, turlari va 
izchilligini belgilaydigan auditorlik dasturini ishlab chiqishdan iborat bo’ladi. 
Auditni rejalashtirishni auditorlik tashkiloti auditni o’tkazishning umumiy 
qoidalariga, shuningdek quyidagi hususiy qoidalarga muvofiq o’tkazishi kerak, 
ya'ni: 

rejalashtirishning kompleksliligi; 

rejalashtirishning uzluksizligi; 

rejalashtirishning maqbulligi. 
Auditni 
rejalashtirishning 
kompleksliligi 
qoidasi 
birlamchi 
rejalashtirishdan boshlab auditning umumiy rejasi va dasturini tuzishga qadar 
rejalashtirish barcha bosqichlarining o’zaro bog’langan va uyg’un bo’lishi 
ta'minlanishini taqozo etadi. Auditni rejalashtirishning uzluksizligi qoidasi 
auditorlar guruhiga o’zaro bog’langan topshiriqlarni belgilash va rejalashtirish 
bosqichlarini muddatlar hamda xo’ ali yurituvchi turdosh subyektlar (alohida 
balansga ajratilgan tarkibiy bo’linmalar, filiallar, vakolathonalar, sho’ba 
jamiyatlar) bo’yicha balansda o’z ifodasini topadi. Audit uzoq vaqt davriga 
rejalashtirilganda xo’ ali yurituvchi subyektning auditorlik kuzatuvi bir yil 
davomida amalga oshirilsa, auditorlik tashkiloti xo’ ali yurituvchi subyektning 
moliya-xo’ ali faoliyatidagi o’zgarishlarni va oraliq auditorlik tekshiruvlar 
natijalarini hisobga olgan holda auditni o’tkazish reja dasturlariga o’z vaqtida 

---

21 
tuzatishlarni kiritishi kerak bo’ladi. Auditni rejalashtirishning maqbulligi qoidasi 
shundan iboratki, rejalashtirish jarayonida auditorlik tashkiloti auditorlik 
tashkilotining o’zi belgilagan mezonlar asosida audit umumiy rejasi va 
dasturining maqbul variantini tanlash imkoniyati uchun rejalashtirishning 
variantliligini ta'minlashi kerak. 
Auditni rejalashtirish paytida auditorlik tashkiloti quyidagi asosiy 
bosqichlarni ajratishi kerak: 

dastlabki rejalashtirish; 

auditning umumiy rejasini tayyorlash va tuzish; 

audit dasturini tayyorlash va tuzish 
Auditni dastlabki rejalashtirishning asosiy mazmuni shundan iboratki, 
auditni samarali rejalashtirish uchun auditorlik tashkiloti xo’ ali yurituvchi 
subyekt rahbariyati bilan auditni o’tkazish bilan bog’liq asosiy tashkiliy 
masalalarni kelishib olishi kerak. Dastlabki rejalashtirish bosqichida auditor 
xo’ ali yurituvchi subyektning moliya-xo’ ali faoliyati bilan tanishishi va 
quyidagilar to’g’risida axborotga ega bo’lishi shart: 

xo’ ali yurituvchi subyektning xo’ ali faoliyatiga ta'sir ko’rsatadigan, 
umuman, mamlakat (mintaqa)dagi va iqtisodiy vaziyatni va uning tarmoq 
hususiyatlarini aks ettiradigan tashqi omillar haqidagi; 

xo’ ali yurituvchi subyektning xo’ ali faoliyatiga ta'sir ko’rsatadigan, 
uning individual hususiyatlari bilan bog’langan ichki omillar haqidagi; 
Auditor quyidagilar bilan ham tanishishi kerak: 

xo’ ali yurituvchi subyektning tashkiliy-boshqaruv tuzilishi;

ishlab chiqarish faoliyati turlari va ishlab chiqarilayotgan mahsulot 
nomenklaturasi; 

kapital tarkibi va aksiyalar kursi (xo’ ali yurituvchi subyekt akciyalari 
kotirovkalanishi kerak bo’lgan holda); 

mahsulot ishlab chiqarishning cheklanishi hususiyatlari; 

rentabellik darajasi; 

---

22 

xo’ ali yurituvchi subyektning asosiy haridorlari va ta'minotchilari; 

tashkilot tasarrufida qoladigan foydani taqsimlash tartibi; 

sho’ba va tobe tashkilotlar mavjudligi; 

xo’ ali yurituvchi subyekt tomonidan tashkil etilgan ichki nazorat tizimi; 

hodimlar mehnatiga haq to’lashni shakllantirish qoidalari. 
Auditor uchun quyidagilar xo’ ali yurituvchi subyekt to’g’risida axborot 
olish uchun manba hisoblanashi kerak: 

xo’ ali yurituvchi subyekt ustavi; 

xo’ ali yurituvchi subyektni ro’yhatga olish to’g’risidagi hujjatlar; 

kuzatuv va (yoki) ijroiya organlari aksiyadorlar yig’ilishlarining yohud 
xo’ ali yurituvchi subyektning boshqa shu singari boshqaruv organlari 
majlislari bayonnomalari. 

xo’ ali yurituvchi subyektning hisob siyosatini va unga o’zgartirishlar 
kiritishni tartibga soluvchi hujjatlar; 

buxgalteriya hisobotlari; 

statistika hisobotlari; 

xo’ ali yurituvchi subyekt faoliyatini rejalashtirish hujjatlari (rejalar, 
smetalar, loyihalar); 

xo’ ali yurituvchi subyektning kontraktlari, Shartnomalari, bitimlari; 

auditor maslahatchilarining ichki hisobotlari; 

ichki firma yo’riqnomalari; 

soliq tekshiruvlari materiallari; 

sud da'volari materiallari; 

xo’ ali yurituvchi subyektning ishlab chiqarish va tashkiliy tuzilishlarini 
tartibga soladigan hujjatlar, uning filiallari va sho’ba jamiyatlari ro’yhati; 

xo’ ali yurituvchi subyekt rahbariyati va ijrochi hodimlari bilan 
suhbatlardan olingan ma'lumotlar; 

xo’ ali yurituvchi subyektni, uning asosiy uchastkalari, omborlarini 
ko’zdan kechirishdan olingan axborot. 

---

23 
Dastlabki rejalashtirish bosqichida auditorlik tashkiloti auditni o’tkazish 
imkoniyatini baholaydi. Agar auditorlik tashkiloti auditni o’tkazishni mumkin 
deb hisoblasa, u auditni o’tkazish uchun shtatni shakllantirishga o’tadi. 
Auditorlar guruhiga kiradigan mutahassislar tarkibini rejalashtirish 
paytida auditorlik tashkiloti quyidagilarni hisobga olishi shart: 

auditning har bir bosqichi: tayyorgarlik, asosiy va yakunlash bosqichi ish 
vaqti byudjetini; 

guruh ishining tahmin qilinayotgan muddatlarini; 

guruhning miqdoriy tarkibini; 

guruh a'zolarining mansab darajasini; 

guruh hodimlarining vorisligini; 

guruh a'zolarining malaka darajasini. 
Audit umumiy rejasi va dasturini tayyorlash qoidalari quyidagicha:
Audit umumiy rejasi va dasturini ishlab chiqishga kirisharkan, auditorlik 
tashkiloti xo’ ali yurituvchi subyekt to’g’risidagi dastlabki bilimlarga, 
shuningdek, o’tkazilgan tahliliy rusum-qoidalarning natijalariga asoslanishi 
kerak. 
Tahliliy rusum-qoidalarni o’tkazish yordamida auditorlik tashkiloti audit 
uchun ahamiyatli bo’lgan sohalarni aniqlashi kerak. 
Tahliliy 
rusum-qoidalarning 
murakkabligi, 
hajmi 
vao’tkazish 
muddatlarini auditorlik tashkiloti xo’ ali yurituvchi subyekt moliya hisoboti 
ma'lumotlarining hajmi va murakkabligiga qarab o’zgartirishi kerak bo’ladi. 
Audit umumiy rejasi va dasturini tayyorlash jarayonida auditorlik 
tashkiloti xo’ ali yurituvchi subyektda amal qilayotgan ichki nazorat tizimining 
samaradorligini baholaydi va ichki nazorat tizimi hatarini (nazorat hatarini) 
baholashni amalga oshiradi. Agar ichki nazorat tizimi noto’g’ri axborot paydo 
bo’lgani to’g’risida o’z vaqtida ogohlantirsa, shuningdek, noto’g’ri axborotni 
aniqlasa, uni samarador deb hisoblash mumkin. Ichki nazorat tizimining 
samaradorligini baholarkan, auditorlik tashkiloti auditorlik isbot-
dalillarining yetarli miqdorini to’plashi shart. Agar auditorlik tashkiloti 

---

24 
moliyaviy hisobotning ishonchliligi hususida yetarli darajada ishonch hosil 
qilish uchun ichki nazorat tizimiga va buxgalteriya hisobi tizimiga 
asoslanishga qaror qilsa, u bo’lg’usi audit hajmini tegishli tarzda tuzatishi 
kerak bo’ladi. 
Audit umumiy rejasi va dasturini tayyorlash paytida auditorlik 
tashkiloti moliyaviy hisobotni ishonchli deb hisoblash imkonini beradigan 
jiddiylik va auditorlik hatarining uning uchun maqbul darajasini belgilashi 
kerak. 
Auditorlik hatarini rejalashtirarkan, auditorlik tashkiloti, xo’ ali
yurituvchi subyekt auditidan qat'i nazar, ushbu hisobotga hos bo’lgan moliyaviy 
hisobotning ajralmas hatari va nazorat hatarini belgilaydi. Belgilangan hatarlar 
va jiddiylik darajasi yordamida auditorlik tashkiloti audit uchun ahamiyatli 
sohalarni aniqlaydi va zarur auditorlik rusum-qoidalarini rejalashtiradi. Audit 
jarayonida rejalashtirish paytida belgilangan auditorlik hatari va jiddiylik 
darajasining o’zgarishiga ta'sir ko’rsatadigan holatlar yuzaga kelishi mumkin. 
Auditning umumiy rejasi va dasturini tuzarkan, auditorlik tashkiloti hisob 
axborotiga ishlov berish darajasini inobatga olishi kerak, bu ham auditorlik 
tashkilotiga auditorlik rusum-qoidalarining hajmi va tusini aniqroq belgilash 
imkonini beradi. Auditorlik tashkiloti, agar buni maqsadga muvofiq deb 
hisoblasa, tekshirilayotgan xo’ ali yurituvchi subyekt rahbariyati bilan audit 
umumiy rejasi va dasturining ayrim qoidalarini kelishib olishi mumkin. Bunda 
auditorlik tashkiloti umumiy reja va dasturda aks ettirilgan usullarni tanlashda 
mustaqil hisoblanadi, lekin o’z ishining natijalari uchun mazkur umumiy
reja va mazkur dasturga muvofiq to’liq mas'uliyat his etadi. Auditorlik tashkiloti 
bajarayotgan rusum-qoidalarning natijalarini umumiy reja va dasturni 
tayyorlash paytida batafsil hujjatlashtirish kerak, chunki mazkur natijalar 
auditni rejalashtirish uchun asos hisoblanadi va butun audit jarayoni davomida 
ishlatilishi mumkin. 
Mazkur Audit milliy andozasi 2000 yilning 1 yanvaridan kuchga 
kiritilgan. 

---

25 
Auditorlik faoliyati milliy standartlarini re alashtirish bilan bog’liq 
standartlarga yana 9- AFMS ham misol boladi. Mazkur standart O’zbe iston 
Respublikasining «Auditorli faoliyati to’g’risida»gi qonuni, O’zbe iston 
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 10 iyunda qabul qilingan 
«O’zbe iston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlis XIV sessiyasida qilgan 
ma'ruzasidagi 
asosiy 
qoidalarni 
ro’yobga 
chiqarish 
chora-tadbirlari 
to’g’risida»gi 296-son qaroriga asosan ishlab chiqilgan va O’zbe iston 
Respublikasida auditorlik faoliyatini me'yoriy jihatdan tartibga solish elementi 
hisoblanadi. 
Bu standartning maqsadi xo’ ali yurituvchi subyekt auditini o’t azish 
davomida paydo bo’ladigan auditda muhimli dara asini baholash masalalari 
bo’yicha auditorli tash ilotining hatti-harakatlarini belgilashdir. 
Quyidagilar standartning vazifalari hisoblanadi: 

auditda muhimlik darajasi tushunchasini belgilash va uni hisoblash tartibi. 

auditda tavakkalchilik tushunchasi va uning asosiy tarkibiy qismlarini 
belgilash. 

ana shu tushunchalardan auditni amalga oshirish davomida foydalanib, 
auditorli tash ilotlari rioya qilishlari shart bo’lgan yagona talablarni ta'riflash. 
Auditni rejalashtirish paytida auditor qanday harakatlar va operatsiyalar 
moliyaviy hisobotni iddiy buzishlarga olib elishini o’rib chiqadi. Alohida 
hisob-varaqlar va bitimlar turlari bo’yicha qoldiqlarga doir muhimli ning 
auditorlik bahosi auditorga qanday masalalar va qanday moddalarni hal etish, 
qanday tanlamadan foydalanish va qanday tahliliy rusum-qoidalarni amalga 
oshirishni hal etishda yordam beradi. Bu hol auditorga umumiy auditorlik 
tava alchiligini maqbul bo’ladigan past dara aga amaytirishda yordam beradi. 
Auditorli tava alchiligining iddiyligi bilan dara asi o’rtasida tes ari 
aloqa mav ud: muhimli dara asi qancha yuqori bo’lsa, auditorli
tava alchiligi shuncha past bo’ladi va a sincha. 

---

26 
Agar auditorlik rusum-qoidalari rejalashtirilganidan keyin auditor 
muhimlikning maqbul darajasi pastligi hususida qaror qabul qilsa, auditorlik 
tavakkalchiligi kamayadi. Auditor buni: 

im oni bo’lgan erda nazorat tava alchiligining baholanayotgan 
dara asini pasaytirish va nazoratning chuqurlashtirilgan yo i qo’shimcha 
testlarini ba arish yo’li bilan pasaytirilgan dara ani qo’llab turish; 

mustaqil (asosiy) rusum-qoidalar harakteri, vaqti va darajasini 
modifikatsiyalash (o’zgartirish) yo’li bilan topmasli tava alchiligini 
kamaytirish vositasida aniqlashtirishi kerak. 
Bunda shuni nazarda tutish era i, a ratib bo’lmaydigan tava alchili
qiymatlari doimiy bo’lib qoladi va ular umumiy te shirish re asini tayyorlash 
davomida hisobga olinmagan, obyektiv ravishda mavjud faktlarni tekshirish 
davomida aniqlangan taqdirda o’zgarishi mumkin. Mazkur Audit Milliy 
standarti 2000 yilning1 yanvaridan kuchga kiradi. 
Shu bilan birga 12- AFMS ham re alashtirish bilan bog’liq standartlar 
turiga kiradi. Mazkur Standartning maqsadi auditorlik tashkilotining xo’ ali
yurituvchi subyektda auditorlik tekshiruvlari jarayonida buxgalteriya hisobi va 
ich i nazorat tizimini baholash bo’yicha amallarini aniqlashdan iborat. 
Ushbu Standartning vazifalari quyidagilar hisoblanadi: 

xo’ ali yurituvchi subyektda auditorlik tekshiruvlari jarayonida auditor 
(auditorlar) tomonidan buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimini baholashga 
qo’yiladigan asosiy talablarni ishlab chiqish; 

xo’ ali yurituvchi subyektda auditorlik tekshiruvlari jarayonida 
buxgalteriya hisobi tizimini baholash tartibini bayon qilish; 

xo’ ali yurituvchi subyektda auditorlik tekshiruvlari jarayonida ichki 
nazorat tizimini baholash tartibini bayon qilish.
Mazkur standartning talablari rasmiy auditorlik hulosasini tayyorlashni 
nazarda tutuvchi auditorlik tekshiruvlarini o’t azishda barcha auditorli
tashkilotlari uchun majburiy hisoblanadi.
Mazkur standartda foydalanadigan tushunchalar: 

---

27 

buxgalteriya hisobi tizimi - xo’ ali yurituvchi subyektning vazifalari va 
yozuvlarining yiјindisi bo’lib, ular orqali moliyaviy hisobotda xo’ ali
operatsiyalari va boshqa voqealar nati alarini identifi aciyalash, to’plash, tahlil 
qilish, hisoblash, tasniflash, umumlashtirish va aks ettirish maqsadida 
buxgalteriya hisobini yuritish usuli sifatida xo’ ali operatsiyalari natijalarini 
qayta ishlash; 

ichki nazorat tizimi - xo’ ali yurituvchi subyekt rahbariyati tomonidan 
moliyaviy-xo’ ali faoliyatini nazorat qilish va samarali yuritish, aktivlar va 
hisob hujjatlarining saqlanishini ta'minlash, hato va firibgarlik holatlarini oldini 
olish va aniqlash, buxgalteriya yozuvlarining aniq va to’liqligi va o’z vaqtida 
ishonchli moliyaviy ma'lumotlarni tayyorlash maqsadida qabul qilingan 
tashkiliy tadbirlar, usullar va amallar (ichki nazorat vositalari) yiјindisi.
Auditorlik tekshiruvi jarayonida auditor tekshirilayotgan xo’ ali
yurituvchi subyektda qo’llanilayotgan buxgalteriya hisobi tizimini tekshirishlari 
shart va bunda rejalashtirilayotgan auditorlik amallarining mohiyati, hajmi va 
vaqtinchali hara atlarini aniqlashga asos bo’ladigan nazorat vositalarini 
o’rganishlari va baholashlari lozim. 
Ichki nazorat tizimi xo’ ali yurituvchi subyekt faoliyatining hajmi va 
hususiyatlariga muvofiq bo’lishi lozim. Auditor auditorli te shiruvi arayonida 
buxgalteriya hisobi tizimi tekshirilayotgan xo’ ali yurituvchi subyektning 
xo’ ali faoliyatini haqqoniy aks ettirishi to’g’risida yetarli darajada ishonchga 
ega bo’lishi lozim.
Agar auditor tegishli nazorat vositasiga tayanishi mumkinligi to’g’risida 
ishonch hosil qilsa, bunday holda u auditorlik amallarini chuqurlashmagan 
tarzda o’t azish im oniyatiga ega bo’ladi, a s holda u o’proq eng tanlov 
asosida o’t azgan bo’lar edi, shuningde qo’llanilayotgan auditorli amallari 
mohiyatiga va ularni amalga oshirish uchun mo’l allanayotgan vaqt sarfiga 
o’zgartirishlar iritishi mum in.

---

28 
Auditorlik 
tashkiloti 
ichki 
nazorat 
tizimining 
ishonchliligi 
va 
samaradorligini umumiy va alohida baholashda quyidagi darajalardan 
foydalanadi:

yuqori; 

o’rta; 

past. 
Auditorli tash iloti o’zining faoliyatida ishonchlili va samaradorli ni 
baholashda o’p miqdordagi dara alarni qo’llash to’g’risida qaror qabul qilishi 
mumkin.
Buxgalteriya hisobi tizimi va ich i nazorat tizimini o’rganish va baholash 
auditorlik tashkilotining ish hujjatlarida albatta aks ettirilishi lozim. Bunda 
quyidagilardan foydalanish tavsiya etiladi: 
a) mahsus ishlab chiqilgan test amallaridan; 
b) rahbariyat hodimlari va buxgalteriya ishchilarining fikrlarini aniqlash 
maqsadida namunaviy savollar ro’yhatidan; 
v) tekshiruv varaqalari va mahsus blankalardan; 
g) e'tirozlar ro’yhati, bayonnoma yo i dalolatnomalardan. 
Auditorlik tashkiloti mazkur va boshqa auditorlik faoliyatining milliy 
standartlari talablari asosida buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimini 
o’rganishning va baholashning tartibini, hamda uslubini mustaqil ishlab chiqadi, 
shuningde baholash va o’rganish nati alaridan elib chiqib, auditorli
tekshiruvi amallarini rejalashtiradi. Xo’ ali yurituvchi subyektning nazorat 
tizimini baholash nati asida alohida auditorli amallarining to’liqligi 
vahajmining kamaytirilishi va boshqa aynan shunday hollarda atroflicha 
asoslangan bo’lishi lozim.
Auditorning buxgalteriya hisobi tizimining tashkil qilinishi va ichki 
nazorat tizimining samaradorligi to’g’risidagi fikri auditorlik amallarini 
o’t azishni re alashtirish uchun asos bo’lib hizmat qiladi. Te shirilayotgan 
xo’ ali yurituvchi subyekt buxgalteriya hisobi tizimining hususiyatlari, 
shuningdek ushbu xo’ ali yurituvchi subyektning ichki nazorat tizimini 

---

29 
o’rganish va baholash nati alarining hu atlashtirilmaganligi yo i yetarli 
darajada hujjatlashtirilmaganligi auditorlik tekshiruvining lozim darajada 
o’t azilmaganligiga dalil bo’lib hizmat qilishi mum in.
Auditorlik tekshiruvlari jarayonida aniqlangan buxgalteriya hisobi tizimi 
va ichki nazorat tizimining kamchiliklari, shuningdek ularni bartaraf etish 
bo’yicha tavsiyalar auditorli hisobotida a s ettirilishi lozim.
Auditor auditorlik tekshiruvini rejalashtirish va uni bevosita o’t azish 
jarayonida tekshirilayotgan xo’ ali yurituvchi subyektning buxgalteriya hisobi 
tizimini o’rganishi va baholashi shart. Buxgalteriya hisobi tizimini o’rganish 
tekshirilayotgan 
xo’ ali
yurituvchi 
subyektning 
moliyaviy-xo’ ali
faoliyatining quyidagi tomonlari to’g’risidagi ma'lumotlarni tahlil qilish va 
baholashni o’z ichiga oladi: 

buxgalteriyahisobini tashkil qilish va yuritishning asosiy qoidalari va 
hisob siyosatini; 

buxgalteriyahisobini yuritish va moliyaviy hisobotni tayyorlash uchun 
mas'ul bo’linma mav ud bo’lsa, uning tar ibiy tuzilmasini; 

buxgalteriyahisobini yuritish va moliyaviy hisobotni tayyorlashda ishtirok 
etadigan hodimlar o’rtasida ma buriyatlar va va olatlarning taqsimlanishini;

xo’ ali operatsiyalarini aks ettiruvchi hujjatlarning tayyorlanishi, 
aylanishi va saqlanishining tashkil etilganligini;

xo’ ali operatsiyalarining buxgalteriya hisobi registrlarida aks ettirish 
tartibini, ushbu registrlar ma'lumotlarining umumlashtirish shakli va usullarini; 

buxgalteriyahisobi ma'lumotlari asosida davriy moliyaviy hisobotni 
tayyorlash tartibini; 

buxgalteriyahisobini tashkil qilish va yuritishda, hamda moliyaviy 
hisobotni tayyorlashda hisoblash tehni asi vositalarining roli va o’rnini;

moliyaviyhisobotning buzilishi va hatoliklarini vujudga keltirish imkoni 
yuqori bo’lgan buxgalteriya hisobi ob'ektlarini;

hisob tizimining alohida sohalarida o’zda tutilgan nazorat vositalarini. 

---

30 
Auditor, 
auditorlik 
tekshiruvlari 
jarayonida 
xo’ ali yurituvchi 
subyektning buxgalteriya hisobi tizimining tashkil qilinishi qonunchilik 
talablariga muvofiqligini tekshirishi va natijalarini ish hujjatlarda aks ettirishi 
lozim. Agar xo’ ali operatsiyalarini aks ettirishda quyidagi talablar bajarilsa, u 
holda xo’ ali subyektining buxgalteriya hisobi tizimi samarali hisoblanadi: 

xo’ ali operatsiyalari buxgalteriya hisobida ularning amalga oshirilgan 
vaqtini to’g’ri aks ettirsa; 

xo’ ali operatsiyalari buxgalteriya hisobida to’g’ri summada qayd etilsa; 

xo’ ali operatsiyalari buxgalteriya hisobining schyotlarida qonunchilik 
va hisob siyosati talablari asosida to’g’ri a s ettirilgan bo’lsa; 

buxgalteriyahisobi va moliyaviy hisobot uchun muhim ahamiyatga ega 
bo’lgan xo’ ali operatsiyalarining tafsilotlari a s ettirilgan bo’lsa. 
Auditorlik tekshiruvlari jarayonida tekshirilayotgan xo’ ali subyekti 
buxgalteriya hisobining tash il qilinishi, yo’lga qo’yilishi va yuritilishiga 
taalluqli ichki hujjatlar bilan tanishish zarur va uning haqiqiy holati mazkur 
standartning 16-bandi talablariga qanchalik muvofiqligini aniqlash lozim. Zarur 
hollarda bunday solishtirish uchun hisobda alohida summalarning birlamchi 
hujjatlardan ularning hisobot hu atlarida a s ettirishgacha bo’lgan hara atini 
kuzatish tavsiya etiladi.
Auditor 
auditorlik 
tekshiruvlari 
jarayonida 
xo’ ali yurituvchi 
subyektning ich i nazorat tizimi quyidagilarni o’z ichiga olishini inobatga olishi 
lozim:
a) buxgalteriyahisobi tizimini; 
b) nazorat muhitini; 
v) alohida nazorat vositalarini. 
Nazorat muhiti deganda, xo’ ali yurituvchi subyekt rahbariyatining ichki 
nazorat tizimini belgilash va ushlab turishga yo’naltirilgan amaliy hara atlari va 
habardorligi tushunilib, quyidagilarni o’z ichiga oladi: 

mazkur xo’ ali yurituvchi subyektni boshqarishning asosiy tamoyillarini; 

---

31 

xo’ ali yurituvchi subyektning tashkiliy tuzilmasini; 

ishchilarning vakolati va javobgarligining taqsimlanishini; 

amalga oshirilayotgan hodimlar siyosatini; 

tashqi foydalanuvchilar uchun moliyaviy hisobotlarni tayyorlash tartibini; 

ichki maqsadlar uchun hisobotlarni tayyorlash va boshqaruv hisobini 
amalga oshirish tartibini;

xo’ ali yurituvchi subyektning moliyaviy-xo’ ali faoliyatining umuman 
qonunchilikka mosligini. 
Xo’ ali yurituvchi subyektning rahbariyati ichki nazorat tizimining 
ishlab chiqilishi va qo’llanishi uchun mas'ul hisoblanadi. Ich i nazorat 
tizimining xo’ ali yurituvchi subyektning hususiyati va o’lami talabiga 
javob berishi, doimiy va samarali amal qilishi unga bog’liq bo’ladi. Xo’ ali
yurituvchi subyektda qonunchilik yoki ta'sis hujjatlariga muvofiq ichki 
nazoratni yoki uning funktsiyasining bir qismini amalga oshiradigan ichki audit 
bo’limi yo i boshqa hizmat tashkil qilinishi mumkin.
Xo’ ali yurituvchi subyektning samarali tarkibiy tuzilishi ishchilarning 
vakolati va majburiyatlarining taqsimlanishini nazarda tutadi. U alohida 
shaxslar tomonidan nazorat talablarining buzilishining oldini olishi vao’zaro 
bog’liq bo’lmagan vazifalarning bo’linishini ta'minlashi lozim. Ishchining 
funktsiyalari, agarda ularning bitta shaxsda mujassamlashganligi tasodifiy yoki 
qasddan hatoli a yo’l qo’yilishiga olib elsa, hamda shunday hato va 
kamchiliklarni aniqlashga qiyinchilik tuјdirsa, u o’zaro bog’liq bo’lmagan 
hisoblanadi. Odatda quyidagi funktsiyalar turli shaxslar o’rtasida taqsimlanishi 
lozim: 
a) xo’ ali yurituvchi subyektning mulkiga (aktiviga) bevosita kirishga 
yo’l qo’yish; 
b) xo’ ali operatsiyalarini amalga oshirishga ruhsat berish; 
v) xo’ ali operatsiyalarini buxgalteriya hisobida aks ettirish. 
Ichki nazorat tizimining samarali amal qilishi, shuningdek tegishli 
faoliyatni yuritish yuklatilgan ishchilarga ham bog’liq. Hodimlarni tanlash, 

---

32 
yollash, lavozimini o’tarish, o’qitish vaqayta tayyorlash tizimi tegishli 
hodimlarning malakasining yuqoriligini ta'minlashi lozim.
Auditor, ichki nazorat tizimi absolyut aniq darajada emas, balki ma'lum 
darajadagi ehtimol bilan tasdiqlashi mumkinligini, hamda uni tashkil qilishdan 
o’zlangan maqsad ich i nazorat tizimining quyidagi che lovlari nati asida 
erishganligini nazarda tutishi lozim:

xo’ ali yurituvchi subyekt rahbariyatining nazorat tadbirlarini amalga 
oshirish harajatlari ana shunday tadbirlarni qo’llash nati asida olinadigan 
iqtisodiy nafdan am bo’lishini talab qilishi; 

xo’ ali yurituvchi subyekt hodimlarining ushbu xo’ ali yurituvchi 
subyektning boshqa hodimlari va uchinchi shaxslar bilan o’zaro elishuv 
natijasida nazorat tizimini qasddan buzish; 

nazoratning ma'lum qismining amal qilishi uchun mas'ul bo’lgan 
rahbariyat vakillari tomonidan suiiste'mol qilinishi natijasida nazorat tizimining 
buzilishi; 

moliyaviy-xo’ ali faoliyatining yoki buxgalteriya hisobini yuritish 
qoidalarining iddiy o’zgarishlari nati asida qabul qilingan nazorat amallarining 
samarali bo’lmay qolishi mum inligi. 
Auditor tekshirilayotgan xo’ ali yurituvchi subyektning nazorat vositalari 
quyidagi maqsadlarga erishayotganligiga ishonch hosil qilishi lozim: 

xo’ ali operatsiyalari barcha va alohida hollarda rahbariyatning roziligi 
bilan amalga oshirilayotganligiga; 

buxgalteriya hisobida barcha operatsiyalar xo’ ali yurituvchi 
subyektda qabul qilingan hisob siyosatiga muvofiq to’g’ri summalarda, 
buxgalteriya hisobining tegishli schyotlarida, to’g’ri vaqt davrida aks 
ettirilayotganligiga va ishonchli moliyaviy hisobot tayyorlash imkoniyatini 
ta'minlayotganligiga;

aktivlarga kirish faqat tegishli rahbariyatning ruhsati bilan yo’l 
qo’yilayotganligiga; 

---

33 

Buxgalteriya hisobida qayd qilingan va haqiqatda mav ud bo’lgan 
aktivlar muvofiqligi belgilangan davrlarda vakolatli shaxslar tomonidan 
aniqlanayotganligiga va farqlar aniqlangan hollarda esa rahbariyat tomonidan 
tegishli choralar o’rilayotganligiga. 
Auditor u tomonidan tekshirilayotgan xo’ ali yurituvchi subyektda ichki 
nazoratning quyidagi amallarining qo’llanilayotganligiga ishonch hosil qilishi 
lozim: 

buxgalteriya yozuvlarining to’g’riligini arifmetik tekshirish; 

hisob- itoblarni taqqoslashni o’t azish; 

hujjatlar aylanishining to’g’riligini va rahbariyat hodimlarining rozilik 
yozuvlari mavjudligini tekshirish; 

buxgalteriyahisobida ma'lumotlarning amaldagi holatiga muvofiqligini 
aniqlash maqsadida, tovar-moddiy qiymatliklari, qimmatli qoјozlar, qat'iy 
hisobot blankalari va kassadagi naqd pullarni belgilangan tartibga muvofiq 
davriy re ali va to’satdan inventarizaciya qilish;

nazorat maqsadida xo’ ali yurituvchi subyektdan tashqarida joylashgan 
manbalar ma'lumotlaridan foydalanish; 

buxgalteriya schyotlari bo’yicha yozuvlar va hu atlarni yuritish tizimiga, 
orhonaning a tivlariga va olati bo’lmagan shaxslarni yo’l qo’ymaslikka 
qaratilgan cheklov tadbirlarini amalga oshirish; 

o’rsat ichlar dinami asini tadqiqqilish, re a va smeta o’rsat ichlarini 
haqiqatdagi holat bilan taqqoslash va salmoqli farqlarning sabablarini aniqlash. 
Auditor xo’ ali yurituvchi subyektning ichki nazorat tizimini quyidagi 
yo’nalishlar bo’yicha baholaydi: 
a) ichki nazorat tizimi bilan umumiy tanishish; 
b) ichki nazorat tizimining ishonchliligini dastlabki baholash; 
v) ichki nazorat tizimini baholashning ishonchliligini tasdiqlash. 

---

34 
Auditorli tash ilotlari o’zlarining faoliyatida ich i nazorat tizimini 
baholashning o’proq sonli bosqichlarini qo’llash to’g’risida qaror qabul 
qilishlari mumkin. 
Auditorlik tashkilotlari ishning boshlanishida xo’ ali yurituvchi subyekt 
faoliyatining hususiyati va o’lami va uning buxgalteriya hisobi tizimi 
to’g’risida tasavvurga ega bo’lishi lozim. Auditorli tash iloti dastlab i 
o’rganishlar nati asi bo’yicha tekshirilayotgan xo’ ali yurituvchi subyektning 
ichki nazorat tizimiga o’zining ish faoliyati davomida tayanishi mumkinligi 
to’g’risida qaror qabul qilishi lozim.
Agar auditorli tash iloti o’zining ish faoliyati davomida xo’ ali
yurituvchi subyektning ichki nazorat tizimiga tayana olmasligi to’g’risida 
qaror qabul qilsa, u auditorlik tekshiruvini shunday rejalashtirishi kerakki, unda 
auditorning fikri ushbu tizimga ishonishga asoslanmasligi lozim. Bu ichki 
nazorat tizimi ishonchliligi «past» deb baholansa yoki auditor ushbu 
tizimga ishonmaslik to’g’risida qaror qabul qilganda amalga oshirilishi mumkin.
Agar auditorlik tashkiloti xo’ ali yurituvchi subyektning ichki nazorat 
tizimini umumiy o’rganish nati alari bo’yicha o’zining ish faoliyatida ich i 
nazorat tizimiga tayanishi mumkinligi to’g’risida qaror qabul qilsa, bu holda u 
ichki nazorat tizimining ishonchliligini dastlabki baholashni amalga oshirishi 
lozim. Ichki nazorat tizimining ishonchliligini dastlabki baholash amallari 
auditorlik tashkiloti tomonidan mazkur standart talablarini hisobga olgan holda 
mustaqil ishlab chiqilgan usullar va yondashuvlar asosida amalga oshiriladi. 
Auditor ichki nazorat tizimining ishonchliligini dastlabki baholash 
jarayonida quyidagilarni inobatga olishi lozim: 

xo’ ali yurituvchi subyektning faqat tanlab olingan vaqtdagi davrini 
emas, balki barcha hisobot davridagi buxgalteriya hujjatlarini nazorat vositasi 
sifatida ishonchliligini tekshirish lozim;

tekshirish jarayonida faoliyat uchun hususiyatli yoki butun boshqa davrlar 
uchun odatiy hol bo’lgan faoliyat bilan taqqoslaganda farqqiladigan faoliyat 
davrlariga katta e'tibor qaratish lozim; 

---

35 

butun ichki nazorat tizimining va (yoki) nazoratning alohida 
vositalarining ishonchliligining «past» baholanishi, boshqa alohida nazorat 
vositalarining ishonchliligini «o’rta» yoki «yuqori» darajada baholashni inkor 
etmaydi. 
Auditorlik tashkiloti ishonchlilikni dastlabki baholash jarayonlari natijasi 
bo’yicha butun ich i nazorat tizimini va (yo i) nazoratning alohida 
vositalarining ishonchliligini «o’rta» yoki «yuqori» darajada baholashi mumkin. 
Bunday holda auditorlik tashkiloti auditorlik amallarini ushbu hulosadan 
kelib chiqib rejalashtirishi lozim, ammo mazkur tizimga mutlaq ishonmasligi 
lozim.
Auditorlik tash iloti dastlab i baholash arayonlari nati asi bo’yicha 
butun ichki nazorat tizimini va (yoki) nazoratning alohida vositalarini «past» 
deb baholagan taqdirda, u buni qayd qilib o’tishi va eyinchali auditorli
amallarini shunga mos ravishda rejalashtirishi lozim. Dastlabki baholash 
nati alari bo’yicha ich i nazorat tizimiga va (yoki) nazoratning alohida 
vositalariga ishonch bildirish to’g’risida qaror qabul qilgan auditorlik tashkiloti 
auditorlik tekshiruvlari jarayonida ushbu tizimning ishonchliligini tasdiqlash 
amallarini bajarishi lozim.
Ichki nazorat tizimining ishonchliligini tasdiqlash amallari auditorlik 
tashkiloti tomonidan mazkur va boshqa auditorlik faoliyatining milliy 
standartlari talablarini hisobga olgan holda mustaqil ishlab chiqilgan usullar 
va yondashuvlar asosida amalga oshiriladi. Agar auditorlik tashkiloti 
ishonchlilikni tasdiqlash jarayonida ichki nazorat tizimi umuman va (yoki) ichki 
nazoratning alohida bir vositasi dastlabki baholash jarayonida olingan bahodan 
past degan hulosaga elsa, bunday holda u o’t aziladigan auditorlik 
te shiruvlari nati alari bo’yicha o’z hulosasining ishonchliligini oshirish 
maqsadida boshqa auditorlik amallarini amalga oshirish tartibini shunga mos 
ravishda tuzatishi lozim. Ichki nazorat tizimini baholashning barcha 
bosqichlari butun tizim yoki alohida nazorat vositasi ishonchliligining bahosini 
o’rsatgan holda tegishli tartibda batafsil hu atlashtirilishi lozim. 

---

36 
Shu o’rinda 13- sonli auditorlik milliy standarti haqida ham gapirib 
o’tsa . Mazkur standart O’zbe iston Respublikasi monopoliyadan chiqarish, 
raqobat va tadbir orli ni qo’llab-quvvatlash davlat qo’mitasi bilan elishilgan.
Mazkur standart «Auditorli faoliyati to’g’risida»gi O’zbe iston Respublikasi 
qonuni, O’zbe iston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 10 iyundagi 
«Oliy Majlisning XIV sessiyasida O’zbe iston Respublikasi Prezidentining 
ma'ruzasida keltirilgan asosiy qonunlarni amalga oshirish chora-tadbirlari 
to’g’risida»gi 296-son qarori asosida ishlab chiqilgan va O’zbe iston 
Respublikasida auditorlik faoliyatini me'yoriy jihatdan tartibga solish elementi 
bo’lib hisoblanadi. Standartning maqsadi auditorlik tashkiloti tomonidan 
tahliliy tadbirlarning ba arilishida qo’llanadigan me'yorlarning belgilanishi 
hisoblanadi. 
Standartning vazifalari: 

tahliliy tadbirlarni o’t azish maqsadlarini belgilash. 

tahliliy tadbirlar turlarining tavsifi. 

tahliliy tadbirlarni bajarish tartibi va usullarini belgilash. 

tahliliy tadbirlar natijalari olinganidan keyin auditorlik tashkilotining 
harakatlarini tartibga solish. 
Mazkur Audit milliy standarti 2000 yilning 1 yanvaridan kuchga kirgan.