Москванинг хилват кучаларидан биридаги устунлари оц, болохонадор, балкони хиёл к,ийшайиб турган кулранг



Download 1,51 Mb.
Pdf ko'rish
bet1/3
Sana26.04.2022
Hajmi1,51 Mb.
#583621
  1   2   3
Bog'liq
turgenev i.s. mumu



Москванинг хилват кучаларидан биридаги устунлари 
оц, болохонадор, балкони хиёл к,ийшайиб турган кулранг 
уйда бир вак,тлар бева бой хотин яшарди, унинг купгина 
хизматкорлари бор эди. Унинг угиллари Петербургда хиз- 
мат цилар, к,излари эса эрга тегиб кетган эди; у бирор жой- 
га камдан-кам борар, зик,на ва рух,сиз царилигининг сунгги 
йилларини якка-ёлгизликда утказарди. Унинг шодлик ва 
ёругликдан мах,рум куни аллак,ачон утиб кетган, окдиоми 
эса зимистон кечадан х;ам баттар эди.
Унинг х,амма хизматкорлари орасида энг яхшиси Гера­
сим деган к,оровул булиб, буйи салкам уч газ, к.адди-к,о- 
мати бах,одирона? онадан гунг ва кар булиб тугилган киши 
эди. Бой хотин уни к,ишлокдан олиб келган эди. Герасим 
к,ишлокда ака-укаларидан айрим, якка узи кичик бир уйда 
яшар ва мажбурият бажариб, улжш тулаб турадиган дех,- 
к,он х,исобланарди. У них,оятда бак,увват одам эди, бир узи 
турт кишининг ишини циларди — у к,ул урган иш унга- 
верарди. У забардаст к,уллари билан омочни босиб к,уш 
х,айдаганида гуё омоч отсиз узи ер багрини таре ёриб бо- 
раётгандек туюлар, ёки Пётр куни шиддат билан чалги 
тортиб галла урганида худди ёш к,айин дарахтини таг-то- 
миридан купориб ташлагандек туюлар, ёки уч газлик кат- 
та тук,мок,ни тез ва тухтовсиз кутариб уриб, хирмон янч- 
ганида унинг узун ва мах,кам елка ггайлари худди пишапг-
4


дек гох, кутарилиб, гох, тушиб турар эдики, ана шу пайт- 
ларда уни томоша к,илмок, жуда х,ам марок,ли эди. Дои- 
мий сукут унинг шиддатли ишига тантанали улуглик бахш 
этиб турарди. У жуда ёк,имли йигит эди, гунг-гаранг бул- 
маганда х,ар к,андай к,из х,ам унга жон деб тегар эди... Аммо 
Герасимни Москвага олиб келдилар, унга этик олиб бер- 
дилар, ёзлик чакмон, к,ишлик пустин тикиб бердилар, ку­
лига су пурги ва курак бериб, х,овлига доровул к,илиб к,уй- 
дилар.
Бу янги турмуш аввал бошда унга сира ёк,мади. Бола- 
лик чогидан бошлаб у дехдончилик ишларига, к,ишлок, тур- 
мушига одатланган эди. У гунглиги орцасида одамларга 
аралашолмай худди серунум ерда усган дарахтдек, тилсиз 
ва бацувват булиб улгайди... Шах,арга олиб келингач, у 
узида нима х,одиса руй бераётганини билолмай, тамом 
ичи пишди ва сик,илди, к,орни баравар кум-кук ут ичида 
утлаб юрган ва эндигина ушлаб олиниб, темир йул ваго- 
нига к,амаб к,уйилган, гох, паровознинг учк,унли туту ни, 
гох, товланиб чик,аётган иссик, буги чор атрофдан гуштдор 
баданига урилиб турган, жахду жадал билан шак,ирлатиб 
аллак,аёк,к,а, — худо билсин к,аёкда! — олиб кетилаётган 
бак,увват бук,а нима булаётганини билолмай, нададар дов- 
дираса, Герасим х,ам худди шундай довдираб к,ол- 
ди.
Герасимнинг огир дех,к,ончилик ишларидан кейин*бош- 
ланган бу янги вазифаси унга худди х,азилакам ишдек 
булиб туюлди; у бутун ишни ярим соат ичида саришталаб 
к,уяр, гох, х,овли уртасида яна серрайиб тухтаб к,олар, бу 
сирли ах,волининг маъносини 
у т га н -к е т г а н д а н
сурагандек 
огзини очиб уларга цараб турар, гох, дабдурустдан супур- 
ги билан куракни бир томонга отиб юборарди-да, кукси 
билан ерга ташланар, худди тутиб олинган ёввойи х,айвон- 
дек соатларча багрини ерга бериб к,имирламай ётарди. 
Аммо, одам х,ар нарсага куникади, Герасим х,ам бора- 
бора шах,ар турмушига куникди. Унга юклатилган иш куп 
эмас эди; унинг к,иладиган бор-йук, иши х,овлини тоза ту- 
тиш, кунига икки марта бочкада сув келтириш, ошхона ва 
уй учун 
ути н
келтириш ва ёриб бериш, х,овлига бегона 
кишиларни йулатмаслик, кечалари к,оровуллик к,илиш эди. 
Шуни х,ам айтиб утиш керакки, у уз вазифасини ихлос 
билан бажарарди: х,овлида х,еч мах,ал бирон пайрах;а ва 
хас-чуп куринмасди; унинг ихтиёридаги сув ташийдигам 
цирчанги от лойгарчилик кезларида бирор жойга ботиб, 
тортолмай к,олса, у орк,ага уттб, елкаси билан аравани
5


итардими, аравагина эмас, отнинг узи х,ам турган урнидаи 
кузгалиб кетарди; утин ёришга тутундими, болта чинни- 
дек жаранглар, утин парча-парча булиыиб, тарашалар 
х,ар тарафга учишарди; ёт кишиларга келсак, бир кун ке- 
часи, у икки угрини ушлаб олиб, уларнинг пешоналарини 
бир-бирига шундай урди, шундай цаттик, урдики, х,атто 
уларни полицияга олиб боришга х,ам х;ожат цолмади. ана 
шундан бери дахддагилар х,аммаси унга х,урмат кузи 
билан царайдиган булдилар: утрилик кучасига сира кирма- 
ган шунчаки нотаниш кишилар куппа-кундуз куни утиб 
бораётганларида х,ам дахдиатли цоровулни курганлари 
хдмоно, к,ул силкар, гуё овозларини эшитадигандек, унга 
к,араб бак,иришар эди. Х,овлидаги бопща хизматкорлар 
ундан х,айик,ардилар. Герасим улар билан дустона булма- 
са-да, я^инлик муносабатида булар, уларни уз кишилари 
деб биларди. Улар Герасим билан имо-ишоралар орцали 
гаплашар, у х,ам уларнинг фикрини тушунар, х,амма буй- 
руцларни аник, бажарар, лекин уз х,ук,ук,ини х,ам биларди, 
шу сабабдан унинг овк,ат столига утиришга х,еч ким журъ- 
ат цилолмасди. Умуман, Герасим табиати к,агтик, ва 
жиддий одам эди. Х,ар бир ишда тартиб-саришталик були- 
шини севарди; х,атто хурозлар х,ам унинг х,узурида бир- 
бирлари билан уришишга журъат цилолмасдилар, — акс 
х,олда, кургиликларини курардилар! — уришаётганлик- 
ларини куриб крлдими, шу топдаёк, оёцларидан ушлаб олар 
ва осмонга кутариб, чамбарак к,илиб ун марта айлантирар- 
ди-да, х,ар тарафга улоцтириб юборарди. Бой хотин х,овли- 
сида гозлар х,ам бор эди; лекин, маълумки, гоз улугсифат 
ва эсли махлук,; Герасим уларга х,урмат кузи билан к,арар- 
ди, уларни парвариш к,илар ва бок,арди; унинг узи улуг­
сифат эркак гозга ухшаб юрарди. Унга ошхона тепасидан 
кичик бир х,ужра бердилар, х,ужрани уз дидига мослаб узи 
тузатди, тагига гула к,уйиб, дуб тахтасидан узига каравот 
ясаб олди, бу чиндан х,ам пах,лавонлар каравоти булиб, юз 
пуд юк куйганда х,ам к,ирс этмайдиган каравот эди; кара­
вот тагида каттакон огир сандик,, бурчакда худди каравот 
сингари маркам стол, стол ёнида эса уч оёк,ли стул турар- 
ди, бу стул х,ам шу к,адар пишик, ва зилдай эдики, х,атто 
Герасимнинг узи х,ам бу стулни кутарганда цулидан таш- 
лаб юборар ва жилмайиб к,уярди. Х,ужрага кумачдек кат­
такон к,улф солиб куйиларди, фар к,и шуки, к,улф к,ора эди 
холос; дулфнинг калитини Герасим х,амиша белбогига 
боглаб, ёнига осиб юрарди. У уйига одам киришини хох,- 
ламас эди.
6


Шу тарик,а йил утДи> охирида Герасимнинг боши/рш 
кичик бир вок,еа кечди. 
/
Герасим х,овлисида к,оровул булиб турган шу кбкса боit 
хотин х,амма нарсада к,адимий урф-одатлар^а/¡мал к,илар 
ва куп хизматкор сак,ларди; унинг уйида кйрч^Лар, тикув- 
чилар, дурадгорлар, машиначиларгина эмас, х,атто бир 
сарроч1 х,ам булиб, у х;ам мол д)окторц, хам одамларнп 
даволайдиган табиб эди, бой хо^иннийг /уз табиби х,ам 
бор эди, яна Капитон Климов деган утА пияниста бир 
бошмок,чи х,ам бор эди. Климов узини камситилган, к,адр- 
к,иммати эътиборга олинмаган киши деб( Москванинг но- 
обод бир жойида ишсиз к,олган одам деб эмас, балки ук,и- 
мишли ва пойтахт кишиси деб биларди, ичишга келган- 
да, дундириб, кукрагига уриб турдб/ айтишича, фак,ат 
к,айгу аламининг зурлигидан ичардд^ Дунлардан бир кун 
эшик огаси Гаврила билан бой хотйн уртасида шу Капи­
тон тутрисида суз кетди. Гавриланикг сарик, кузларига ва 
урдак тумшугига ухшаш бурнига карабок, бу одамни иш- 
боши к,илиб такдир узи тайинлагнн, деб уйлаш мумкип 
эди. Бой хотин Капитоннинг ахлокр бузилиб кетганлигига 
ачинди, чунки уни к,айси бир кучада ичиб ётган жойидан 
утган куни топиб келган эдилар.1
— Цалай, Гаврила, — деб ran (Зэшлади у, — уни уйлан- 
тириб к,уйсак дейман, сен нима д^йсан? Балки узини ту- 
тиб, босилиб цолар.
— Нега х,ам уйлантирмайлик? Мумкип, х,атто куп я\- 
ши булади,— жавоб берди Гаврил^,
— Шундок,, аммо унга ким х,ам тегарди?
— Албатта. Дарвок,е, ихтиёр сизда. Нимаики булса 
х,ам, у х,ар х,олда бирор ишга ярабк,олар, унлаб одам ора- 
сидан уни кучага чик,ариб ташлаб булмас.
— Татьяна унга ёкдди шекиллй?
Гаврила нимадир деб эътироз билдирмок,чи булди-ю, 
аммо лабини тишлаб к,олди.
— Шундок,!.. Татьянага совчи юборсин, укдингми? — 
деди бой хотин тамакисини х;узур к,илиб х,идлаб.
— Хуп булади, — деди Гаврила ва чик,иб кетди.
Гаврила уйига к,айтиб келгач (унинг уйи х,овлидаги
бинода булиб, тунука цопланган сандик,лар билан тула 
эди), аввал хотинини чицариб юборди, сунг дераза ёнига 
утириб, уйлай кетди. Афтидан, бой хотиннинг кутилмаган
1
Эгар-жабдуц к,илувчи.
7


буфармойиши уни ташвишга солиб к,уйди. Охири урнидап 
туриб, Капитонни чак,ириб нелишни буюрди. Капитон кел- 
ди. Ленин {штобхонларга уларнинг гапларини айтиб бе- 
ришдан аввал, кейинчалик Капитон уйланадиган аёл 
Татьянанинг кцмлигини, бой хотиннинг фармойиши эшик 
огасини нега ташвишга солиб цуйганини бир-икки огиз 
суз билан айтдб берса^, ортицча булмас, деб уйлай- 
миз.
Юдорида айт^б утгани|миздек, Татьяна кирчилик вази- 
фасида булиб (дарвоце, у мох,ир ва уста кирчи булгани- 
дан унга фак,ат нозик куйлакларни ювиш топширилар 
эди), йигирма саккиз ёшлардаги чуваккина, озгин, оппок,- 
к,ина, чап юзида хбли бор аёл эди. Русча чап юздаги хол­
им ёмон аломат — б^хтсиз турмуш нишонаси, дейишади... 
Татьяна уз ёзмишидай мамнун була олмади. Ёшлик чоги- 
данок, уни камситдиЛад: ёлгиз узи икни кишининг ишини 
к,илса х,амки, бирон м^рта х,ам яхши ran эшитмади; уни 
ёмон кийинтирардилар* у х,аммадан оз х,ак, оларди, к,арин- 
дошлари деярли йук, эди; унинг бой хотин уйида аввалла- 
ри озик,-овк,ат омборчиси булган, лекин хизматга ярамай 
к,олгач, цишлокда к,олдирилган кекса калитчи бир амакиси 
булар, бошк,а кдриндошлари эса фак,ир дехдон эди — 
унинг бор-йук, к,ариндош-уруги шу эди. Бир вацтлар гузал- 
ликда унинг номи чикдан эди, лекин гузаллик ундан тез 
йуцолди. У жуда мумин ^абиатли, ёки дурустрок, айтганда, 
юрак олдириб цуйгандай эди; у узига бепарво к.арар, 
бошк,алардан улгидай ^урк.аРДи> факдт ишни муддатида 
бажаришнигина уйлар,'х,еч ким билан гаплашмас, у гарчи 
бой хотиннинг афтини курмаган булса х,амки, унинг номи- 
ни эшитган х,амоно цалтираб кетарди. Герасим дастлабки 
кунларда унга унча эътибор к,илмади, бора-бора Татьяна 
рупара келганда, унга жилмаядиган булди. Кейинчалик 
унга разм солиб тикила бошлади, них,оят, ундан куз уз- 
майдиган булди. У Татьянани яхши куриб к,олди: истара- 
сининг 
И С С И К .Л И ГИ М И , 
чучиб-тортиниб юришларими, худо 
билсин, ипщилиб, унга ёк,иб к,олди! Кунлардан бир куни 
Татьяна бой хотиннинг крахмалланган кофточкасини пан- 
жаларини ёзиб, авайлаб кутариб, х,овлидан утиб борарди... 
кимдир биров цукдисдан унинг билагидан мах,кам ушлаб 
олди; у к,айрилиб царади-ю, цаттик, к,ичк,ириб юборди: 
унинг оркдсида Герасим турарди. У тентакларча кулиб ва 
мулойимгина гунгиллаб, Татьянага ширин нондан ясалган, 
думи ва кднотлари олтиндек ялтираган хурозк,анд узатди. 
Татьяна олмасликка уринди, аммо Герасим зурлаб унинг 
к,улига тутк,азди-ю, бошини чайк,аб, узи нари кетди ва к,ай-
8


рилиб к,араб, унга алланималар деб жуда дустона гунгил- 
лади. Шу кундан бошлаб у Татьянани тинч цуймайдиган 
булди: у кдёкда бормасин, Герасим шу ерда х,озир булар, 
унинг к,аршисидан чикдр, жилмаяр, алланималар деб гун- 
гиллар, к,улларини силкир, к,уйнидан лента чик,ариб, унга 
тутк,изар ва унинг оёк,лари остидаги чангларни супургиси 
билан супурар эди. Бечора к,из нима цилишини ва нима 
илож топишини билмасди. Сок,ов цоровулнинг бу иши тез 
орада уйдагиларнинг х,аммасига аён булди; пичинг ва 
киноя сузлар айтишиб, Татьянани масхара к,ила бошлади- 
лар. Аммо Герасимни масхара к,илишга х,амма х,ам журъат 
к,илавермасди: у х,азилни ёк,тирмас эди; лекин унинг х,узу- 
рида Татьянага х,ам тегажаклик к,илмас эдилар. Циз иста- 
са-истамаса Герасимнинг х,имоясига тушиб к,олди. Х,амма 
гунглар сингари Герасим х,ам жуда х,ушёр эди, узини ёки 
Татьянани масхара к,илиб кулаётганларни жуда яхши 
пайкдб оларди. Бир куни овк,ат устида Татьянанинг бош- 
лиги кастелянша1 Татьянага таъна гаплар айтиб, уни 
мазах цилди, уни шу к,адар изза к,илдики, шурлик бош 
кутаролмади ва йиглаб юбораёзди. Герасим урнидан даст 
турди-ю, забардаст к,улини чузиб, кастеляншанинг бошига 
к,уйди ва унга шу к,адар жах,л билан хумрайиб тикилдики, 
кастелянша утирган урнида букчайиб кетди, столга ёпи- 
шиб к,олгандай булди. Х,амма жим к,олди. Герасим яна к,о- 
ШИК.НИ олиб, шурвасини ичаверди. Х,амма эшитилар-эши- 
тилмас: «Вой, гаранг алвасти-ей!» деб юборишди, аммо 
кастелянша урнидан турди-да, хизматкор хотинлар уйига 
кириб кетди.
Боища бир куни эса Капитоннинг, х;озиргина гапириб 
утганимиз уша Капитоннинг Татьянага аллацандай хушо- 
мад сузлар айтиб, суюлиб турганини куриб, Герасим уни 
цули билан имлаб олдига чак,ириб олди, аравахонага бош­
лаб бориб, бурчакда турган арава шотисининг бир учидаи 
ушлаб туриб, унга салгина, лекин маънодор пуписа к,илиб 
к,уйди. Шу-шу х,еч ким Татьянага ran к,отмайдиган булди. 
Аммо бу ишлар учун Герасимга х,еч ran булмасди. Тугри. 
кастелянша уйга келибок, бех,уш йик,илди, умуман, у 
f o h t
усталик билан иш куриб, шу куниёк, Герасимнинг бу да- 
гал х,аракатини бой хотинга етказди; лекин аломат кампир 
фак,ат бир неча бор кулиб к,уя к,олди, бунинг устига кас­
теляншанинг хурлигини ошириб, у узининг огир к,ули би-
1
Кастелянша — Б у уринда: бой хотиннинг кийим-бошларими 
саришталаб турувчи хотин.
9


.чан сени к,андай букчайтириб ташлади, деб к,айта айтишга 
мажбур цилди ва эртаси куни Герасимга битта бир сумлик 
чик,артириб юборди. Бой хотин содик, ва кучли цоровул 
деб Герасимга х;адя берди. Герасим 
у з 
навбатида ундам 
\айик,арди, лекин х,ар к,алай унинг марх,аматига ишонар 
ва Татьянага уйланиш учун ижозат берсангиз, деб унга 
илтимос билан бормоцчи эди. У бой хотин х,узурига ду- 
рустрок, кийиниб бормок, учун эшик огаси ваъда цилган 
янги чакмонни олишни кутиб турган эди, аммо бу орада 
шу бой хотиннинг бошига Татьянани Капитонга бериш 
фикри кела к,олди.
Эшик огаси Гавриланинг бой хотин билан гаплашган- 
дан кейин нега довдираб цолганининг сабабини китобхон 
энди осонгина тушуниб олган булса керак. «Бой хотин, — 
деб уйларди у дераза ёнида утириб, — албатта, Герасимга 
илтифот к,илади (Гаврила буни яхши билар ва шу сабаб- 
дан Герасимдан х,айик,ар эди), х,ар к,алай, у тилсиз бир 
махлук,; бой хотинга Герасим Татьянага хушомад цилиб 
юрибди, деб айтиш маъкул эмас. Х,а, них,оят, бу х,ак, ran: 
у цандай эр булсин? Иккинчи томондан, бу алвасти, худо 
асрасин, Татьянани Капитонга эрга берилишини билиб 
к,олса борми, бой хотиннинг бутун уйини остин-устун к,и- 
либ юборади-ку. Унга ran уцтириб булмайди-кул ахир 
мендек гунох,кор банда у иблисни х,еч х,ам гапга кундира 
олмас... бу ^ак, ran!..»
Капитон кириб Гавриланинг хаёлини булиб юборди. 
Енгил табиатли бошмок,чи кириб келди-ю, к,улларини ор- 
цасига к,уйиб, деворнинг эшик ёнидаги циррасига такал- 
луфсиз суяниб, унг оёгини чап оёги устига чалкаштириб 
олди-да, бошини бир силкиб к,уйди. У гуё, мана, мен кел- 
дим, нима дейсиз? — дегандек бак,райиб турарди.
Гаврила Капитонга бир цараб к,уйди-да, деразанинг 
кесакисини черта бошлади. Капитон узининг к,орамтир-кук 
кузларини хиёл к,исди, лекин ерга бок,мади, х,атто сал ку- 
лимсиради ва тамом тузгиб кетган ок,иш сочларини к,ули 
билан силади. Гуё, мана мен турибман, нега тикиласан? — 
дегандек к,араб тураверди.
— Бинойи. Жуда бинойи! — деди Гаврила ва жим 
булди.
Капитон факдт елкасини к,исиб к,уйди. «Хуш, мендан 
цаеринг ортик, экан?» деб уйлади у узича.
— Хуш, афти-ангорингга бир к,ара, к,ани, бир Кара­
чи, — деди таъна к,илиб Гаврила: — айт-чи, кимга ухшай- 
сан ахир?
1 о


Капитон узининг аллак,ачон хизматини утаб булга и 
ямок,-яск,ок, узун камзулига, шимига разм солди, хусусаи 
тузиб кетган этигига, тумшуги учидан туртиб чик,иб тур- 
ган унг оёгининг бармогига дикдат билан к,аради-да, кейим 
яна эшик огасига бокди:
— Хуш, нима бупти?
— Нима бупти? — деб такрорлади Гаврила. — Нима 
бупти?! Тагин нима бупти дейсан-а? Балога ухшайсан. 
одамга ухшамайсан.
Капитон кузларини пирпиратди.
«Сукинг, сукиб цолинг, Гаврила Андреич», деб уйлади 
у яна ичида.
— Сен яна ичиб учиб к,олибсан, — деди Гаврила, — 
яна тагин? Хуш, жавоб бер, ахир.
— Соглигим яхши булмаганидан ичкиликка берилиб 
кетдим,— деди Капитон.
— Соглигинг яхши булмаганидан!.. Сенинг таъзиринг- 
ни бериб к,уйишмаяпти, х,амма ran шунда. Тагин бу кишим 
Питерда мактаб курганмиш... ук,иб жуда билимдон булиб 
кетдингми, фак,ат текинга нон еб юрибсан.
— Бу масалада, Гаврила Андреич, менинг к,озим бит- 
та: ёлгиз худонинг узи, бошк,а х,еч ким эмас. Бу ёруг дунёда 
менинг кимлигимни ва дарх,ак,ик,ат бекорга нон еб юриб- 
манми-йук,ми, буни танх,о узи билади. Мастлик тугрисида- 
ги фикрга келганда, айб менда эмас, айб бир уртогимда. 
У мени к,изик,тириб к,уйди-да, узи цувлик цилди, я ъ т \ 
|\,очди, мен булсам...
— Сен ах,мок, кучада к,олавердинг. Эх,, ландовур! Аммо 
ran бунда эмас, — деди давом этиб эшик огаси, — ran бу- 
ёкда. Бекам... — дедию, у бир оз жим к,олди, — бекам се­
нинг уйланишингни истайди. Ук,япсанми? Бекам, уйлан- 
санг тийиларсан, деб уйлайдилар. Ук,япсанми?
— Нега ук,майман.
— Шундок,. Фикримча, сени яхшилаб к,улга олиш ке- 
рак эди. Дарвок,е, бу унинг иши. Хуш, нима дейсан. Рози- 
мисан?
Капитон тишларини тиржайтириб жилмайди.
— Уйланиш одам боласи учун яхши ran, Гаврила Ан­
дреич, менга к,олса, жуда мамнунман.
— Х,а, шуидай, — деди Гаврила ва: «Х,ак,ик,атан х,ам 
бунинг гапи тугри», — деб уш тД и-Д
а 1
сузида давом 
этди: — шуниси борки, сенга келиннинг нобопини танлаи- 
тилар.
— Ким экан, билсам буладими?!.
11


— Татьянани.
— Татьянани?
Капитоннинг кузлари чацчайиб кетди ва узини девор- 
дан нари отди.
— Хуш, нега безовта булиб холдинг?.. Ахир, у сенинг 
дидингга ёцмайдими?
— Нега ёк,масин, Гаврила Андреич! Циз чакки эмас, 
ишчан, мумин к,из... Узингиз биласиз-ку, Гаврила Андреич, 
ахир унинг кетидан анави алвасти, сах,ро ёввойиси...
— Биламан, ошна, х,аммасини биламан, — деди афсус 
билан эшик огаси, — аммо лекин...
— Рах,мингиз келсин, Гаврила Андреич! Ахир у мени 
улдириб куяди, худо урсин, улдириб цуяди, худди паш- 
шани эзгилагандек эзиб ташлайди; ахир, унинг к,ули, ахир, 
унинг к,ули к,анак,а кулки, узингйз бир назар солинг, ахир, 
унинг 
к у л и
худди Минин ва Пожарский кулларининг узи- 
ку. Ахир, гаранг, дуппослайверади-ю, аммо цандай ураёт- 
ганини узи эшитмайди! Худди уйк,усида муштларини ку- 
таргандек муштлайверади. Уни х,еч ажратиб булмайди; 
нега? Чунки буни узингиз биласиз, Гаврила Адреич, у 
гаранг ва бунинг устига, бориб турган тентак. Ахир у 
аллак,андай бир хдйвон, эси йук, тентак. Гаврила Андреич, 
тентакдан х,ам баттари... худди тогтеракнинг узи. Нима 
гунох,им борки, унинг к,ах,рига дучор булай? Албатта, меи 
буларимча булганман, энди 
х.еч 
тап тортар жойим йук: 
мех,нат, машак,к,ат тагида ийигим чициб кетган, Коломна 
да к,илинадиган х,умчадек хуп ёг босиб чирким чик,к,ап, 
бирок, мен х,ар х,олда одамман, аллак,андай арзимас хумча 
эмас, одамман ахир!
— Биламан, биламан, куп эзмаланма...
— Ё тангрим! — цизишиб сузида давом этди бошмок,- 
чи, — бу кулфатнинг охири борми? Цачон охири булади, 
тангрим! Мен шурпешона, бахтсизман! Менинг ^исматим, 
пешонам шур экан! Болалик чогимда немис хужайиним- 
нинг калтаги тагида эзилдим, навк,ирон чогимда уз акам 
савалади, катта одам булганимда мана бу кургуликларга 
дучор булсам-а...
— Э, юраксиз эзма, — деди Гаврила. — Мунча вайсай- 
сан, ахир?
— Нега вайсамайин, Гаврила Андреич! Калтак ейиш- 
дан куркдётганим йук,, Гаврила Андреич. Мени уйга кдмаб 
ур, аммо одамлар олдида илтифот к,ил, чунки мен одам- 
лар жумласиданман, аммо бу ерда кимдан калтак 
ейман...
12


— Бас, йук,ол кузимдан, — жах,л билан унинг сузи- 
ии булди Гаврила. Климов бурилиб, уйдан чик,а бошла- 
ДИ .
— Хуш, агар у булмаса, рози булармидинг? — деб к,ич- 
к,ирди унинг оркдсидан эшик огаси.
— Рози булардим, — деди Капитон ва чик,иб кетди.
Мастлигида х,ам Капитоннинг тили бурроликдан к,ол-
мас эди.
Эшик огаси уйда бир неча бор уёкгбуёкда юрди ва 
них,оят:
— Цани, энди Татьянани чак,иринг, — деди.
Бир неча дак,ик,адан сунг Татьяна ох,истагина кириб, 
остона ёнида тухтади.
— Бирон ишингиз бормиди, Гаврила Андреич? — деди 
у секингина.
Эшик огаси унга бокди.
— Хуш, Танюша, эрга тегишни хох,лайсанми? Бекам 
сенга куёв топиб цуйибди, — деди у.
— Цулогим сизда, Гаврила Андреич. Бека куёвликка 
кимни топибдилар? — деб суради у тортинибгина.
— Капитон Бошмок,чини.
— Хуп булади.
— У енгилтак одам, бу аник,. Аммо бекам бу ишда 
сенга ишонади.
— Хуп булади.
— Факдт бир чатоги бор... Анави гаранг-чи, Гераська, 
сенга хушомад к,илиб юрибди. У айик,ни цайданам узингга 
илаштира к,олдинг? Ахир, у айик, билиб к,олса, сени улди- 
риб к,уяди-ку...
— Улдиради, Гаврила Андреич, х,еч сузсиз улдира-
ди.
— Улдиради... Цани, бу ёгини курармиз. Хуш, нега, 
нега улдиради, дейсан? Сени улдиришга нима х,ак,к,и бор, 
узинг уйлаб кур-чи?
— Х,ак,к,и борми-йук,ми — бунисини билмайман, Гав­
рила Андреич.
— Вой, сен-эй! Ахир унга х,еч ваъда берганинг йуд-ку...
— Нима демок,чисиз?
Эшик огаси бирдан жим булиб, уйланиб к,олди:
— Мумин муштипарсан! Яхши, сен билан яна гапла- 
шармиз, — деб к,ушиб к,уйди, — энди боравер, Танюша, ку- 
риб турибманки, сен жуда мумин к,изсан.
Татьяна угирилиб, эшикни астагина ёпиб чик,иб кетди.
«Балки бека эртагаёк, туйни эсидан чицариб юборар,
13


аммо мен нега бунча х.овлик,масам? — деб уйлади эшик 
огаси. — У шумни тийиб куярмиз; бирор х,одиса була к,ол- 
са, полицияга хабар к,иламиз...»
— 
Устинья Фёдоровна! — к,аттик, товуш билан хотини- 
ни чак,ирди, — бир самовар куйиб юборинг, хурматлигим...
Татьяна уша куни кунбуйи кирхонадан чик,мади деса 
булади. У дастлаб бир оз йиглаб олди, сунг куз ёшларини 
артиб, аввалгидек ишга тутинди...
Аммо эшик огасининг уйлаганлари булмади. Капитон- 
ни уйлантириш х,ак,идаги фикр бой хотиннинг хаёлини шу 
цадар чулгаб олган эдики, хатто кечаси х,ам уйидаги хос- 
хотинлардан бири билан шу х,акда гаплашди. Бу хотин 
уйкусизлик пайтларида бой хотиннинг кунглини хуш к,ил- 
мок, учунгина уйда сак,ланар ва тунги извошчидек кундузи 
ухлар эди. Нонуштадан сунг Гаврила ишларнинг бориши- 
дан хабардор к,илмок, учун бой хотиннинг х,узурига келган 
хдмоно у дастлаб: туй нима булди, юришяптими? — деб 
суради. Маълумки, у «иш жуда жойида ва Капитон та- 
шаккур изх,ор к,илмок, учун бугунок, х,узурингизга келади». 
деб жавоб берди. Бой хотин к,андайдир нотоб эди; у иш­
ларнинг боришини унча суриштириб турмади. Эшик огаси 
уз хонасига келиб, дарх,ол кенгаш чак,ирди. Дарх,ак,ик,ат7 
масала 
у зи г а
Хос мух,окама талаб к,иларди. Татьяна-ку 
суз к,айтармади-я? аммо Капитон х,амманинг олдида, бо- 
шим битта, иккита эмаст учта х,ам эмас, деди... Герасим 
х,аммага тез-тез хумрайиб бок,ар, хизматкор хотинлар уйи- 
нинг зинапояси олдидан цузгалмас ва узи учун аллацан- 
дай нохуш иш к,илинаётганини пайк,аб тургандек эди. Кен- 
гашга йигилганлар (улар жумласида Цуйрук, Амаки ла- 
к,абли кекса буфетчи х,ам булиб, гарчи ундан фак,ат «буни 
к,ара-я» ва «шундай, шундай» деган сузни эшитсалар х,ам, 
х,аммалари х,урмат билан ундан маслах,ат сурар эдилар) 
ишни Капитонни х,ар эх,тимолга царши сув тозалайдиган 
машина турган хужрага яшириб к,уйишдан бошладилар- 
да, узлари яхшилаб бош цотиришга киришдилар. Албатта, 
зурликка к,олса, иш осон буларди-я, аммо шовк,ин-туполон 
кутарилса-чи, — бундан худо сак,ласин! — бой хотин эшит- 
са безовта булади! Хуш, нима к,илмок, керак! Уйлаб-уйлаб, 
охири бир фикрга келишди. Герасимнинг пиянистани кур- 
гани кузи йук, эди, буни х,амма жуда яхши биларди... 
У дарвоза ёнида турганида, бирор мает шапкасини к,ий- 
шайтириб кулогига бостириб утса борми, у хдр доим наф- 
рат билан тескари к,араб оларди. Татьянага, мастдек ган- 
дираклаб Герасимнинг ёнидан утасан, дедилар. Шурлик
14


\
циз хийла вак,т унамади, лекин охири уни кундирдилар; 
агар шундай к,илмаса, ошигидан сира к,утула олмаслигини 
унинг узи х,ам биларди. Татьяна гандираклаб жунади. Ка- 
питонни хужрадан чик,ардилар, чунки бу иш х,ар х,олда 
унга боглик, эди. Герасим дарвоза ёнидаги курсичада бел- 
курак билан ер чук,илаб утирар эди... х,амма бурчаклар- 
дан, дераза пардалари оркдсидан унга к,араб турарди...
Х,ийла кунгилдагидек натижа берди. Герасим Татьяна- 
ни курган х,амоно х,ар сафаргидек хушдиллик билан гул- 
дираб бошини чайкдди, сунг разм солиб, унга тикилди, к,у- 
лидан кураги тушиб кетди, даст урнидан туриб, унинг ёни- 
га келди, юзларини унинг юзларига як,ин олиб келди... 
Татьяна цурциб кетиб, яна х,ам к.аттик.рок, гандираклади 
ва кузларини юмиб олди... У Татьянанинг цулидан тутиб 
олди-да, х,овли буйлаб гизиллаганича, кенгаш булиб тур- 
ган уйга етаклаб келди ва уни туппа-тугри Капитонга к,а- 
раб итариб юборди. Татьяна х,ушидан кетди... Герасим тик 
турганича, Татьянага бокди, мийигида жилмайди ва к,ули- 
ни бир силкиди-ю, огир-огир цадам босиб, уз х,ужраси то- 
мон кетди. У бир кеча-кундуз уйдан чик,мади. Бош арава- 
каш Антипканинг кейинчалик айтишича, у тешикдан му- 
ралаб, Герасимни курган эмиш: Герасим икки к,улини жа- 
гига тираб, ох,иста, бир ох,ангда, фак,ат ах,ён-ах,ён гунгиллао 
каравотда утиРиб ашула айтибди, яъни ямшиклар ёки 
бурлаклар узларининг мунгли ашулаларини чузиб айтга- 
нидек, гавдасини тебратиб, кузларини юмиб, бошини 
чайк,аб утирибди. Антипканинг к,ути учиб тешикдан нари 
кетибди. Эртаси кун Герасим х,ужрасидан чикданида унда 
айтарли узгариш булганини билиб булмади. У хафага ух- 
шарди-ю, лекин Татьяна билан Капитонга сира эътибор 
к,илмади. Уша куни кечк,урун улар иккаласи гозларни к,ул- 
тик,лашиб, бой хотин х,узурига кирдилар ва бир х,афтадан 
сунг туй к,илдилар. Герасим туй куни феъл-атворини сира 
узгартирмади, аммо дарёга борди-ю7 сувсиз цайтиб келди: 
йулда нимадир булиб бочкани синдириб куйибди; тун да 
эса отхонада отини шу к,адар х,афсала билан цашлаб то- 
заладики, от худди шамол зарбига силкиниб турган утдек 
тебранар ва унинг кдттик, мушти остида гох, у оёгига, гох, 
бу оёгига босиб турарди.
Бу вок,еалар бах,ор кезида содир булган эди. Орадаи 
яна бир йил утДи^ ШУ бир йил ичида Капитон ичкиликка 
муккаси билан берилиб, одам к,аторидан чик,иб к,олди, уни 
бутунлай ярок,сиз одам х,исоблаб, карвонга к,ушиб хотини 
билан бирга узок, бир к,ишлоцк,а жунатиб юборилди. Жу-
15


наб кетадиган куни у, аввал жуда керила бошлади ва к,а- 
ёкда юборсалар, хдтто тупконнинг тагига, борса келмасга 
юборсалар х,ам йук,олмайман, уз кунимни кураман, деб 
мацтанди, аммо сунгра рух,и тушиб кетди, мени илм-маъ- 
рифатсиз одамлар орасига олиб кетмокдалар, деб зорлана 
бошлади, охири, шу к,адар бушашиб, х,олдан кетдики, х,ат- 
то уз шапкасини х,ам киёлмай к,олди; лекин кимдир биров 
рах,ми келиб, унинг шапкасини бошига илиб, олд томонини 
пешонасига келтириб, устидан босиб к,уйди. Сафар х,озир- 
лиги тугаб, мужиклар отнинг тизгинини ушлаган ва: «Х у­
до га топширдик!» сузини кутиб турган вак,тда Герасим 
х,ужрасидан чидиб, Татьяна ёнига келди ва эсдалик учун 
унга бир к,изил румол х,адя к,илди, бу румолни у бир йил 
муцаддам Татьяна учун сотиб олган эди.
Уз х,аётидаги бутун кургиликка х,озиргача зур чидам 
билан токдт к,илиб келган Татьяна шу дамда чидаб турол- 
мади, кузларига жик,к,а ёш олди ва аравага чик,а туриб 
христианлар одатича Герасим билан уч бор упишди. Гера­
сим уни шахдр дарвозасигача узатиб бормоцчи булди, 
дастлаб унинг араваси билан ёнма-ён борди, лекин Крим 
Вродига етганда бирдан тухтади, к,улини бир силкиди-ю, 
бурилиб, дарё ёк,алаб кетди.
Кечки пайт эди. У сувга назар ташлаб аста-аста кетиб 
борарди. Бирдан унинг назарида дарё лабидаги сув 
у т л а - 
ри ичида нимадир типирчилаётгандек булди. Герасим энга- 
шиб кдраган эди, бир олапар кучукка кузи тушди, у сув- 
дан чицишга шунча уринса х,ам чик,олмас, тиртишиб, тир- 
машар, аммо яна сирганиб тушиб кетар, х,ул, озгин бадани 
дир-дир кдлтирарди. Герасим бу бечора кучукка бир оз 
цараб турди, кейин бир к,ули билан уни сувдан олиб, к,уй- 
нига солди-да, катта-катта к,адам ташлаб уйига цараб 
кетди. У х,ужрасига келгач, кучукни каравотига ётк,изиб, 
узининг огир чакмони билан ураб к,уйди, дастлаб отхонага 
бориб похол, сунг ошхонадан бир пиёла сут олиб келди. 
У чакмонини кучук бола устида авайлаб кутарди ва та­
гига похол тушаб, каравот устига сутни к,уйди. Бечора ку- 
чукнинг тугилганига эндигина бир хдфта булган, кузлари 
эндигина очилган, х,атто бир кузи иккинчисидан хиёл кат- 
тага 
у х ш а Р Д и ; 
у х,али тововдан овцат ичишни билмас, 
к,алтирар ва кузларини к,исиб турар эди. Герасим икки 
бармоги билан унинг бошидан тутиб, тумшугини идишдаги 
сутга тегизиб к,уйди. Кучук бирдан тез-тез ича бошлади, 
у сутни ича туриб пипщирар, к,алтирар ва к,алк,ир эди. 
Герасим кучукнинг бу х,олига хийла тикилиб турди-да.
16


бирдан кулиб юборди... У тун буйи шу кучук бола билан 
овора булди, уни силаб-артиб ётцизди, охири, узи х,ам к,ан- 
дайдир бир мамнуният билан кучук ёнида ётиб, ширин 
уйк,уга кетди.
Х,еч бир она уз боласини Герасим узи асраган кучукни 
парвариш к,илгандай парвариш к,илмайди. Дастлабки вак,т- 
ларда у жуда нимжон, озгин ва хунук эди, лекин бора- 
бора яхшиланиб, ранг кирди, орадан саккиз ой утгач, уз 
халоскорининг тинмай парвариш к,илиши натижасида ис- 
пан итлари жинсидан булган дурустгина бир ит булди- 
цуйди. Унинг к,улок,лари узун, найсимон думи сержун ва 
кузлари катта-катта, уткир эди. У Герасимга жуда х;ам 
урганиб долди, ундан бир к,адам х,ам орк,ада к,олмас, ду- 
мини ликиллатиб, доим унинг орк,асидан эргашиб юргани-


юрган эди. Герасим кучукка ном хдм к,уйди — сок,овлар уз 
товушлари бонщаларнинг эътиборини тортишини билади- 
лар, у итга Муму деб ном к,уйди. Уйдагилар х,аммаси бу 
итни яхши куриб цолишди, улар хдм уни Муму деб чак,ира 
бошладилар. У жуда асил ит эди, х,аммага эркаланарди, 
аммо ёлгиз Герасимнигина яхши курарди. Герасим х,ам 
уни них,оятда яхши курарди... ва, шунинг учун х,ам бопща 
бировлар уни силасалар Герасимнинг гаши келарди: унга 
бирор нарса булади, деб к,урк,ар эдими, уни к,изганарми- 
ди — худо билсин! Ит х,ар куни эрталаб, этагидан тортиб 
уни уйготар, сув ташувчи отнинг тизгинидан тишлаб, Ге­
расимнинг олдига етаклаб келарди, от билан жуда инок 
эди, узини сипо тутиб, Герасим билан бирга дарёга бо- 
рарди, унинг супургиси ва курагини к,урик,лар, х,ужрасига 
х,еч кимни ЯК.ИН йулатмас эди. Герасим атайлаб уз х,ужра- 
сининг эшигидан ит кириб чикддиган тешикча к,илиб к,уй- 
ди, кучук х,ам узини фак,ат Герасимнинг х,ужрасидагина 
тула х,ук,ук,ли хужайиндек х,ис к,илар, шунинг учун х,ам 
х,ужрага кириши биланок, мамнун булиб, дарров каравотга 
чик,иб оларди. У тунлари бутунлай ухламас, лекин булар- 
булмасга вовиллайвермас эди; чункдйиб олиб, тумшугини 
осмонга чузиб, кузларини чирт юмиб, зерикканидан юл- 
дузларга к,араб кетма-кет вовиллайдиган эси паст х,овли 
итлари жумласидан эмас эди — йук,! Мумунинг ингичка 
товуши х,еч мах,ал бежиз чик,масди: у бегона одам деворга 
якинлашса ёки бирор жойда шубх,али шовкдн, ёинки 
шитирлаш эшитилсагина вовилларди... Хуллас, у, жуда 
яхши к,урик,чи эди. Дуруст, х;овлида ундан бошк,а яна Бури 
номли сариц-чипор к,ари ит х,ам бор эди, аммо уни х,еч 
к,ачон, х,атто кечалари х,ам занжирдан бушатмас эдилар, 
дарвок,е, турарга мадори йук,лигидан унинг узи х,ам зан­
жирдан бушалишга сира х,аракат к,илмасди — уз уясига 
кириб ётгани-ётган эди ва ах,ён-ах,ёндагина бутик,, эшити- 
лар-эшитилмас товуш чицариб, вовиллаган буларди-ю, 
лекин бу вовиллаши бефойда эканини узи х,ам сезиб, дар- 
ров жим булиб к,олар эди... Муму хужайиннинг уйига кир- 
мас эди; Герасим уйга 
ути н
кутариб кирган вацтларда, у 
доим оркдда к,олар, к,улок,ларини диккайтириб, эшик ичка- 
рисидан салгина овоз эшитилган хдмоно гох, унг томонга, 
гох, бирданига чап томонга цараб, Герасимнинг чик,ишини 
кутарди...
Шу тарифа яна бир йил утДи- Герасим уз к,оровуллик 
ишида давом этар, тавдиридан жуда мамнун эди, аммо 
бир куни кутилмаган бир хрдиса юз берди... Ёзнинг гузал
18


кунларидан бири эди, бой хотин узи приживалкалари1 би 
лан бирга мех,монхонада уёкдан-буёкда юриб кунгил оч 
мок,чи эди. Унинг вакди хуш эди, кулар ва х,азиллашардп: 
приживалкалар х,ам кулар ва х,азиллашардилар: аслида 
эса улар бирор хурсандлик сезмасдилар, бой хотиннинг 
вак,ти хуш булган пайт уйидагиларга унча хуш келмасди, 
чунки шу пайтларда у, биринчидан, хдмманинг дарх,ол 
хурсанд булишини талаб к,иларди, агар бирортасинимг 
юзида хурсандлик аломатини курмаса, жах,ли чик,арди, 
иккинчидан, бу хурсандлик пайти дарров утиб кетарди, 
одатда хурсандлик урнини хафалик, рух,сизлик оларди. 
Шу куни эрталаб у уйк,усидан к,андайдир хурсанд уйгон- 
ди, к,арта очганда унга туртта солдат чикди, бу истакнинг 
руёбга чик,ишини билдирарди (у х,амиша эрталаб фол 
очарди) — чой х,ам унга х,аддан зиёд лаззатли туюлди, бу 
чойи учун хизматкор хотинни мак,тади ва унга битта ум 
тийинлик танга инъом к,илди. Бой хотин буришган лабла- 
рида севинч, табассум билан мех,монхонада юрарди, у до- 
раза ёнига келди. Дераза олди гулзор к,илинган эди. Му му 
ана шу гулзорнинг к,ок, уртасидаги дойра ичида, атиргул 
тагида ётиб олиб, хдфсала билан суяк гажир эди. Б
011 
хотин уни куриб к,олди.
— Ё худойим! — деб хитоб к,илди у бирдан: — бу к,а- 
нак,а ит!
Бой хотин мурожаат к,илиб гапирган бечора приживал­
ка шундай бир нохуш ах,волга тушиб, жуда типирчилаб 
крлдики, одатда, биров х,укми остидаги одам узи бошлиги- 
нинг хитобини дуруст тушунолмай к,олганда ана шундай 
типирчилаб к,олади.
— Б... б... билмадим, — деди у довдираб: — анов сок,ов- 
ники шекилли.
— Ё худойим! — деди бой хотин унинг сузини бу- 
либ, — к,андай ажойиб кучук-а! Айтинг, уни буёк,к,а олиб 
киришсин. К,ачондан бери унинг к,улида? Нега шу вакдтача 
мен уни курмабман?.. Айтинг, уни олиб киришсин.
Приживалка дарров дах,лизга к,араб югурди.
— Х,ой одамлар, х,ой одамлар! Мумуни дарров буёкда 
олиб киринглар! У гулзорда, — деб к,ичк,ирди у.
1
Приживалка — катта бойлар ёки катта савдогарлар уйида уллц 
х,исобига яшаб, бой хотиннинг ва^тини хуш к,илиб юрадигаи. ¡ими. 
бир иш бажармайдиган, асли-насаби крепостной булмаган кпмГиш 1 
хотин.
19


— Унинг номи Мумуми?! Жуда яхши ном, — деди бой 
хотин.
— Жуда яхши ном, — деди приживалка. — Тез бу- 
линг, Степан!
Уй хизматкори булган полвон йигит Степан улган- 
тирилганига к,арамай, гулзорга югурди ва борибок, Муму- 
ни ушлаб 
ОЛМОК.ЧИ 
булган эди, лекин ит чакдонлик билан 
унинг панжалари орасидан чикди-да, думини диккайтириб, 
жон-жахди билан Герасимнинг олдига югурди. Герасим 
эса бу вак,т ошхонада бочкани худди болалар ногорасидек 
к,улида кутариб, айлантира-айлантира к,ок,иб силкитмокда 
эди. Степан Мумуни изма-из к,увиб борди ва эгасининг 
оёк,ларига уралашиб турган итни тутиб олмок,чи булди, 
лекин чакдон кучук бегона цулга тутцич бермай, уёкдан- 
буёкда сакрар ва чап бериб к,очар эди.
Герасим бу оворагарчиликларга бир оз кулиб к,араб 
турди: 
НИ Х.О ЯТ, 
Степан аламига чидамай кдддини ростла- 
ди-да, Герасимга, сенинг итингни бой хотин уз уйига олиб 
келишни буюрди, деб имо-ишоралар билан шоша-пиша 
тушунтира бошлади. Герасим бир оз хдйрон булиб турди, 
еунг Мумуни уз ёнига чак,ирди-да, тутиб олиб Степаннинг 
Кулига берди. Степан кучукни мех,монхонага келтириб, 
паркет полга к,уйиб юборди.
Бой хотин итни суйиб чак,ира бошлади, х,еч бу х,аша- 
матли жойни курмаган Муму жуда к,урк,иб кетди ва эшикка 
к,араб югурди, лекин хизматга х,озир Степан уни итариб 
юборди, кучук цалтираб, девор тагига к,исилиб олди.
— Муму, Муму, бери кел, менинг ёнимга кел, — деди 
бой хотин, — кела к,ол, тентак... дурима...
— Кела дол, бекамнинг ёнларига бора к,ол, Муму, бора 
к,ол, — деб такрорлашарди приживалкалар.
Лекин Муму атрофга нохуш бокдр ва урнидан сира к,уз- 
галмас эди.
— Унга бирор овцат келтиринглар, — деди бой хо­
тин, — мунчаям тентак булмаса! Беканинг ёнига келмай- 
ди. Нимадан к,урк,аркин?
Приживалкалардан бири маъюс товуш билан к,урк,иб- 
гина:
— Х,али урганмаган, ётсираяпти, — деди.
Степан бир идишда сут келтириб, Мумунинг олдига 
куйди, лекин Муму х,атто сутни искаб х,ам курмади, х,амон 
кдлтирар, жавдираб атрофга бок,арди, холос.
— Вой, сен-эй! — деди бой хотин ва кучук ёнига келиб, 
уни силамоцчи булди, лекин Муму дарров бошини 
уги ри б
20


тишларини тиржайтирди. Бой хотин чакдонлик билан ку- 
лини тортиб олди...
Бир дак,ик,а жим к,олишди. Муму гуё зорланган ва афв 
сурагандек, секингина инграй бошлади... Бой хотин нари 
бориб цовогини солиб турди. Итнинг кукдисдан цилган бу 
х,аракатидан у жуда курциб кетган эди.
Х,амма приживалкалар бараварига:
— Вой, — деб юборишди. — Сизни тишлаб олгани йук,- 
ми, худо курсатмасин! Вой, вой! (Муму умрида х,еч мах,ал 
х,еч кимни тишламаган эди.)
— Уни бу ердан йук,отинг! — деди кампир хаста товуш 
билан. — Жуда ёмон ит экан! Цандай к,опагон-а!
Бой хотин астагина к,айрилиб, уз кабинетига к,араб 
кетди. Приживалкалар курк,а-писа бир-бирларига царашиб 
олдилар, унинг кетидан бормок,чи булиб чогланган х,ам 
эдиларки, у тухтаб уларга совукдина тикилди ва: «Нега 
келяпсиз? Сизларни чацирганим йук,-ку», деб кабинетига 
кириб кетди.
Приживалкалар даргазаб булишиб, Степанга к,ул сил- 
кишди: Степан Мумуни чангаллаб олиб, дарров эшик 
орцасига, худди Герасимнинг оёк,лари тагига отиб юборди. 
Аммо ярим соатдан кейин уйда чук,ур жимлик хукм сурар 
ва кекса бой хотин куюн бошлаб келадиган к,ора булутдай 
уз диванида к,овогини солиб 
у т и р а р
эди. Баъзан, бекорчи- 
лик одамнинг кайфини нак,адар бузиб юборади-я, деб уй- 
лайсан киши!
Бой хотин кечгача кайфсиз утирди, х,еч ким билан гап- 
лашмади, к,арта уйнамади, тунни беором утказди. Х,ар 
кунги одеколонни берсалар х,ам, унга бопща одеколондек 
туюлар, ёстигидан совун х,иди келаётгандек булар ва кас- 
теляншани уз кийим-бошларини х,идлаб куришга мажбур 
цилар эди;— хуллас, жуда бетоцат булар ва «цизишар» 
эди; иккинчи куни эрталаб, Гаврилани одатдагидан бир 
соат илгари чак,иртирди.
Гаврила ичида алланималар деб тунгиллаб, кабинет 
остонасига к,адам босган х,амоно бой хотин ran бошлаб 
юборди:
— Цани, айт-чи, тун буйи х,овлимизда вовиллаб чиц- 
цан ит цанак,а ит? Менга уйк,у бермади-ку!
— Ит... ит... эх,тимол, анави соцовнинг итидир, — дедн 
у унча ботинолмай...
— Билмадим, соцовникими, бопща итми, ишк,илиб, мен­
га уйку бермади. Шунга х,айрон буламанки, бунча итнинг
21


бизга нима кераги бор? Хуш, билмок, истайман! Бизда х,ов- 
ли ити бор-ку, ахир?
— Булмасам-чи, Бури бор.
— Шундай булгач, бизга боища итнинг нима даркори 
бор? Тартибсизликнинг сабаби битта, холос. Уйда бошлик, 
йук,, ана шу. Сок,ов итни нима к,илади ахир? Менинг х,ов- 
лимда ит сак,лаш учун унга ким ижозат берди? Кеча дера- 
за олдига бориб к,арасам, у гулзор ичида ётибди, аллак,ан- 
дай ифлос нарсани олиб келиб, гажиб ётибди, мен у ерга 
атиргул эктирганман ахир...
Бой хотин жим булди.
— Бугунок, бу ерда унинг к,ораси куринмасин... эшит- 
дингми?
— Хуп булади.
— Бугунок,! Энди боравер. Докладга кейин чак,ираман.
Гаврила чик,иб кетди.
Эшик огаси мех,монхонадан утиб кета туриб, тартибли 
цилиб к,уйиш мак,садида к,унгирок,ни бир столдан иккинчи- 
сига олиб к,уйди, урдак тумшугига ухшаган хунук бурни- 
ни секингина к,ок.ди-ю, дах,лизга чиади. Дах,лиздаги ска­
мейка устида Степан курпа урнига камзулини устига таш- 
лаб, оёк,ларини гужанак к,илиб йигиб, худди жанг майдо- 
нида улиб ётган аскардек ухлаб ётарди. Эшик огаси уни 
туртиб уйготди-да, овозини зурга чик,ариб, унга алланима- 
ни буюрди, Степан бу буйрукда ярим эснаш, ярим кулгн 
билан жавоб к,айтарди. Эшик огаси чик,иб кетди, Степан 
дарров урнидан туриб, чакмон ва этигини кийди, ташцари- 
га чик,иб, зинопаяда тухтаб турди. Орадан беш минут х,ам 
утгани йук, эдики, орк,асига катта бир боглам утин орк,а- 
лаб, доимий х,амдами Мумуни эргаштириб Герасим келди. 
Герасим ёнлаб келиб, эшикни елкаси билан очди-да, утин- 
ни кутарганича уйга кириб кетди, Муму эса х,ар сафарги- 
дек, уни пойлаб эшикда к,олди. Шу орада, Степан худди 
човут к,илиб туриб жужага чангал солган калхатдек, Му- 
мунинг устига ташланди, кукраги билан уни ерга босиб, 
к,учок,лаб олди ва х,атто шапкасини х,ам киймасдан х,овли- 
га к,араб югурди, тугри келган бир извошга 
у ти р и б , 
Охот- 
ний рядга1 к,араб чоптириб кетди. У дарров харидор топиб 
Мумуни ярим сумга сотди ва унга итни лоак,ал бир х,афта 
бойлоада тутиш кераклигини ук,тириб, шу замонок, к,ай-
1
Охотний ряд — Москванинг марказий кучаларидан бири; револю 
цинга к,адар Охотний рядда бозор булар эди.
22


тиб келди; лекин уйга етмай извошдан тушиб, орк,а йулак- 
дан айланиб, х,овлига девордан ошиб тушди, тагин рупа- 
рамдан Герасим чик,иб кдлмасин, деб дарвозадан киришга 
курвди.
Аммо у бекорга х,адиксираган эди: Герасим х,овлида 
йук, эди. У уйдан чик,иш биланок, атрофга цараб, Мумуни 
ахтара бошлади, чунки Муму унинг чикдшини кутмасдан 
бирор ёкда кетиб к,олмасди, бу мах,алгача Герасим бундай 
Х.ОЛНИ 
курмаган эди, шу сабабдан уёк,-буёкда югуриб, уни 
излай бошлади, узича чак,ирди... хужрасига к,араб югурди, 
пичанхонага борди, гизиллаб кучага чивди, х,арёкда югур­
ди... Йук,олди! Одамларга мурожаат к,илар, цаттик, 
ташвиш чекиб к,улини ердан ярим газ баланд кутариб, 
унинг цандайлигини тасвирлаб, имо-ишоралар билан су- 
рок,ларди... баъзилар Мумунинг к,аёкда йук,олганини чин- 
дан х,ам билмас, фак,ат бошларини чайк,ардилар, баъзилар 
билсалар х,ам, унга айтиш урнига кулардилар, эшик огаси 
эса фавкулодда жиддий тусга кириб, извошчиларга упщи- 
ра бошлади. Шундан кейин Герасим югурганича х,овлидан 
чик,иб кетди.
Герасим к,айтиб келганида к,ош к,орайиб к,олган эди. 
Унинг х,оргин ранг-руйига, гандираклаб к,адам босишла- 
рига, чанг босган уст-бошларига к,араб, у Москванинг яр- 
мини айланиб чикдан, деб уйлаш мумкин эди. У бой хо- 
тиннинг деразаси рупарасига келиб тухтади, хизматкор- 
лардан еттитача киши тупланиб турган зинапояга бир 
назар ташлади-ю, орк,асига угирилиб олиб, яна бир бор: 
«Муму!» деб чак,ирди. Аммо Мумудан жавоб булмади. 
Герасим бу ердан нари кетди. Х,амма унинг кетидан к,араб 
к,олди, лекин х,еч ким жилмаймади, х,еч нима демади х,ам... 
аммо х,ар нарсани билиш гхайида буладиган бош аравакаш 
Антипка эртасига ошхонада одамларга сокдв тун буйи ух, 
тортиб чик,ди, деди.
Герасим эртасига кунбуйи куринмади, шу сабабдан сув 
келтириш учун унинг урнига извошчи Потап борди, Потаи 
бундан жуда норози булди. Бой хотин Гавриладан, менинг 
буйругим бажарилдими, деб суради, Гаврила бажарилди, 
деб жавоб берди. Герасим эртасига эрталаб хужрасидан 
чик,иб, ишига тутинди. У овк,атга келди, овк,атни еди-да, 
х,еч ким билан хайрлашмасдан яна чик,иб кетди. Унинг 
\амма гунг-гарангларники сингари бусиз х,ам рух,сиз, кай- 
фиятсиз булган юзи х,озир худди тошдек к,отиб к,олган эди. 
Овк,атдан сунг у яна х,овлидан чик,иб кетди, лекин узок, 
юрмай, к,айтиб келди ва шу замонок, пичаихоиага жунади.
23


Тун, мусаффо ойдин кеча бошланди. Герасим огир- 
огир нафас олиб, тухтовсиз у ён-бу ёнига агдарилиб ётди, 
тусатдан гуё бир нарса унинг этагидан тортаётгандек бул- 
ди; аъзойи-бадани титраб кетди, аммо бошини кутармади, 
х,атто кузларини чирт юмиб олди, лекин этаги олдингидан 
к,аттик,рок, тортилди; Герасим сакраб турди... унинг олди- 
да, буйнида узилган буйинбоги билан Муму парвона бу- 
либ турарди. Унинг севинчи ичига сигмай кетди, унсиз 
куксидан чузик, шодиёна цичк,ирик, отилиб чикди: у Муму- 
ни кучоцлаб олиб, багрига босди; Муму бир лах,зада Гера- 
симнинг бурнини, кузларини, муйлов ва соцолларини ялаб 
чикди... Герасим бир оз тик турди, уйлаб олди, пичан- 
хонадан туриб, атрофига астагина бокди, узини х,еч ким 
курмаганлигига цаноат х,осил к,илгач, х,ужрасига бехатар 
кириб олди.
Герасим ит узи йук,олиб кетмаганини, уни бой хотин- 
нинг буйругига мувофик, адаштириб келганларини олдинок, 
пайцаган эди; Муму бой хотинга тишларини тиржайтириб, 
ириллаб берганини одамлар унга имо-ишоралар билан ту- 
шунтирган эдилар, шу сабабли Герасим х,ам уз томонидан 
чора излаш фикрига келди. Олдин Мумуга нон бериб туй- 
дирди, эркалаб ёткдзди, сунг яшириб асраш йулларийи 
уйлай бошлади ва тун буйи шуни уйлаб чикди. Них,оят, у 
Мумуни кунб5ши х,ужрада асрашга ва фак,ат ах,ён-ах,ёнда 
ундан бир хабар олиб туришга, кечаларигина бушатиб 
юборишга ахд к,илди. Эшик тешигини эски чакмони билан 
мах,кам бекитиб ташлади, тонг ёриша бошлаган х,амоно, 
гуё х,еч нарса билмагандек, х,атто юзидаги аввалги к,айгу 
аломатини сацлаб (содда х,ийла) х,овлида пайдо булди. 
Муму вангиллаб узини билдириб куяди, деган фикр бечо- 
ра сок,овнинг хаёлига келмапти: дарх,ак,ик,ат, содовнинг 
ити дайтиб келганини ва хужрага к,амаб дуйилганини ора- 
дан куп утмай уйдагилар билиб к,олишди, лекин унинг узи- 
га ва итига рах,млари келганиданми, балки, бир кддар ун­
дан к,урк,к,анлариданми, унинг бу сиридан вок,иф булган- 
ликларини узига билдирмадилар. Ёлгиз эшик огасигина 
афсус цилиб, бошини к,ашиди-ю, к,ул силтаб к,уя цолди. 
«Майли, булар иш булибди! Бой хотин билмаса булгани!» 
Аммо содов х,еч дачон бу кунгидек зур гайрат курсатиб 
ишламаган эди: бутун х,овлини тозалаб, ёг тушса ялагу- 
дек к,илиб чиеди, утларни битта долдирмай юлиб ташла­
ди, гулзор атрофидаги дозидлар мах,камми-йук,ми, текши- 
риб курмок, учун, уларни бир бошдан к,ули билан сугуриб, 
яна уз урнига к,ок,иб куйди, хуллас, шу к,адар гайрат ва
24


х,иммат билан ишладики, х,атто бой хотин х,ам унинг бу 
\аракатига эътибор кдлди. Герасим кун давомида яширин- 
ча бориб, итдан икки бор хабар олиб келди; кечаси эса у 
билан хужрада ётди ва фак,ат соат иккилардагина тоза 
х,авода бах,ра олеин учун итни эргаштириб таищарига чик,- 
ди. Х,овлида у билан анча айланиб юриб, эндигина цайтиб 
кетмок,чи булган х,ам эдики, кукдисдан девор орцасидан, 
тор куча томондан шарпа эшитилди. Муму к,улок,ларини 
диккайтириб, вовиллаб, девор тагига келиб, искаб курди 
ва к,аттик, чинк,ириб вовиллай бошлади. Аллак,андай мает 
одам тунда шу ерда тунамок,чи булган экан. Бой хотин 
узок, «асабий беоромликдан» кейин худди шу пайтда энди­
гина уйкуга кетган эди: у кечкурунлари хдддан зиёд ту- 
йиб овкдт еганда доим ана шундай бетокдт буларди. Ит- 
нинг кукдисдан вовиллаб юбориши уни уйготиб юборди: 
унинг юраги к,аттик, ура бошлади ва тухтаб к,олди.
— Цизлар, х,ой к,излар! — деб ингради у. — Цизлар!
К,урк,иб кути учган цизлар унинг ётогига югуриб ке-
лишди.
— Ох,, ох,, уламан! — деди у кулларини гамгин к,имир- 
латиб. — Яна, яна уш& ит!.. Ох,, докторни чак,иринглар. 
Улар мени улдиришмок,чи... ит, яна ит! Ох,! — деди ва бо- 
шини орк,асига ташлаб юборди, бу х,ол унинг бехуш булга- 
нидан дарак берарди.
Докторни, яъни уй табиби Харитонни чак,ириш учун 
югургилаб цолишди. Бор-йук, хунари таг чарми юмшок, 
этик кийиб юришдан, назокат билан томир кура билиш- 
дан, бир кечаю кундузда ун турт соат ухлаб, к,олган 
вак,тида ох, тортиб юришдан ва дам утмай дафна томчи- 
сини бой хотинга келтириб тутишдан иборат булган шу 
табиб бир зумда етиб келди, жизгинак к,илинган патни 
чекиб олди ва бой хотин кузини очиши биланок, кумуш 
патнисчада х,алиги дори солинган рюмкани унга узатди. 
Бой хотин дафна томчисини ичди, аммо шу замонок, йиг- 
лок,и товуш билан итдан, Гавриладан, уз тавдиридан ши- 
коят цилиб, мен муштипар кампирни уз х,олимга ташлаб 
куйдилар, менга х,еч ким ачинмайди, х,амма менинг ули- 
мимни тилайди, деб зорлана бошлади. Шу орада шурлик 
Муму яна вовиллай берди. Герасим эса уни девор ёнидан 
чацириб олишга бехуда х,аракат цилар эди.
— Мана... мана... тагин... — деди мадорсиз товуш би­
лан бой хотин ва яна кузларини юмди.
Табиб шу ердаги аёлга алланима деб пичирлади, у 
югуриб дах,лизга чикди, туртиб Степанни уйготди. У Гав-
25


белига хиёл тираган х,олда, немис чакмонини кийган бу 
юраксиз одамларга кдраб турарди; устида дехдонча кдзил 
куйлаги булган Герасим улар олдида худди пах,лавон эди. 
Гаврила бир кдцам олга босди.
— Менга цара, туполон к,ила курма, — деди у.
У Герасимга, бой хотин итингни талаб цилмокда, суз 
булиши мумкин эмас, итни х,озирок, бер, булмаса х,олинг 
ёмон булади, деб имо-ишора билан тушунтира бошлади.
Герасим унга разм солиб к,аради-да, кулларини буйни- 
га келтириб, сиртмок, цилиб итни курсатди ва эшик огаси- 
га савол назари билан тикилди.
Эшик огаси бошини кдмирлатиб:
— Шундок,, шундок,, албатта, беришинг керак, — деди.
Герасим бошини куйи солди, сунг бирдан силкинди,
х,амон уз ёнида х,еч нарсадан бехабар думини ликиллатиб 
ва к,улок,ларини чимириб турган Мумуни яна курсатиб, 
у з 
буйнини ушлаб, бугиб улдириш ишорасини такрорлади-да, 
Мумуни узим бугиб улдираман, дегандек кукрагига цаттик, 
муштлади.
— Йук., сен алдайсан, — деб ишора к,илди унга Гаври­
ла.
Герасим унга бир тикилди-ю, нафрат билан кулиб, яна 
уз кукрагига урди-да, эшикни ёииб олди.
— Бунинг маъноси нима булди? У эшикни бекитиб ол- 
ди-ку? — деди Гаврила.
— ЦуявеРинг> Гаврила Андреич, — деди Степан: — 
ваъда бердими, бажаради. У шундай одам... Ваъда берди- 
ми, албатта бажаради. Бунак,а масалада у бизларга ухша- 
майди. Тугрини тугри демок, керак. Х,а.
— Шундок,. Х,ак, гап. Х,а, — деб такрорлашди йигилган- 
лар х,аммаси ва бошларини цимирлатиб тасдик,лашди.
Цуйрук, амаки деразани очди ва у хдм: «Шундай» деб 
тасдик,лади.
— Эх,тимол шундайдир, курамиз! — деди Гаврила: — 
Х,ар цалай к,оровул турсин. Х,ой, Брошка! — деб к,уйди у 
дагал сарик, матодан калта чакмон кийган, бу х,овлининг 
богбони х,исобланувчи ранги зах,ил бир одамга мурожаат 
к,илиб, — сен нима х,ам к,илардинг! Цулингга таёк, тутиб, 
мана бу ерда утир ва бирор х,одиса юз бера к,олса, дарров 
менинг олдимга чоп!
Ерошка таёцни ушлаб, зинапоянинг пастки погонасига 
утирди. Одамлар тарцалишди, бу ерда томошани яхши 
курувчи бир неча киши ва болалар крлци, холос. Гаврила 
уйга к,айтиб келди-да, Любовь Любимовнага, фармойиши-
28


нгиз бажо келтирилди, деб бекага маълум к,илинг, деди, 
узи эса х,ар эх,тимолга к,арши, бош аравакашни полиция- 
хонага юборди. Бой хотин даструмолининг учини тугиб, 
унга одеколон к,уйди, бир х,идлаб чаккаларига сурди ва 
нонушта к,илиб? дафна томчисининг таъсири х,али х,ам кет- 
маганидан яна уйк,уга кетди.
Шу галвалардан кейин орадан бир соат уттач, х,ужра- 
нинг эшиги очилди ва ундан Герасим чик,иб келди. У ясап 
чакмонини кийиб олган ва Мумуни тизимчага боглаб олиб 
борарди. Ерошка узини бир четга олиб, унга йул бушатди, 
Герасим дарвозага к,араб юрди. Болалар ва х,овлидаги 
одамлар хдммаси жимгина унинг орк,асидан к,араб к,олди- 
лар. У х,атто к,айрилиб х,ам к,арамади, шапкасини кучага 
чикдандагина кийиб олди. Гаврила х,алиги Ерошкани
29


унинг кетидан пойлок,чи к,илиб юборди. Ерошка узокдан у 
ити билан майхонага кириб кетганини курди ва унинг чи- 
Кишини кутиб турди.
Майхонадагилар Герасимни тапир ва унинг ишорала- 
рипи тушунар эдилар. У гуштли шурва беришларини сура- 
ди ва икни к,улини столга тираб утирди. Муму зийрак 
кузлари билан бах,узур унга тикилиб, стол ёнида утирарди. 
Унинг юнглари ялтираб турарди: унинг х,алигина яхшилаб 
гозаланганлиги сезилиб турар эди. Герасимга шурва кел- 
гирдилар. У шурвага нон тугради, гуштини майдалаб 
тарелкани полга к,уйди. Муму одатдагидек одоб билан 
овк,атга тумшугини хиёл тегизиб, шурвани ича бошлади. 
Герасим унга узок, тикилиб турди, бирдан унинг кузлари- 
дан икки дона катта-катта томчи ёш ок,иб тушди: ёш том- 
чисининг бири итнинг пешонасига, иккинчиси шурвага 
тушди. У кафтлари билан юзини бекитди. Муму тарелка- 
даги шурванинг ярмини ичди-ю, лабларини ялаб, бир 
четга бориб турди. Герасим урнидан туриб, шурванинг пу- 
лини тулади-да, чик,иб кетди, майхона хизматкори бир оз 
ажабланиб, унинг орк,асидан к,араб к,олди. Ерошка Гера- 
( имни курган х,амоно узини бурчакка олди, уни утказиб 
юбориб, яна кетидан тушди.
Герасим шошмай борар, Мумуни ипидан бушатмас эди. 
У куча муюлишига етгач, хаёл сургандек тухтаб к,олди ва 
бирданига жадал к,адам ташлаб туипа-тугри Крим Броди- 
га к,араб кетди. Йулда у уй ёнида янги иморат солинаёт- 
ган бир х,овлига кириб, ундан иккита гиштни цултигига 
кисиб олди. У Крим Бродидан к,иргокда томон бурилиб, 
эшкакларини ичига солиб к,озикда боглаб к,уйилган икки 
цайик, ёнига борди, бу к,айик,ларни у олдин кузлаб к,уйгаи 
эди, Муму билан бирга шу к,айик,лардан бирига тушиб 
олди. Полизнинг бир четидаги капа ичидан бир чол чик,иб, 
унга к,ичк,ирди. Аммо Герасим фак,ат унга к,араб бош сил- 
киди-ю, дарё ок,имига к,арши боришига к,арамай, к,айик, 
эшкакларини шунча тез эшиб х,айдадики, бир зумда юз 
саржин нарига бориб цолди. Чол турди-турди-да, аввал 
чаи к,ули билан, сунг унг к,ули билан елкасини к,ашиди, 
охири ок,сок,ланиб капага кириб кетди.
Герасим эса х,амон к,айик,ни жадал х,айдаб борарди. 
Мана, Москва х,ам орк,ада к,олиб кетди. Ана, сох,ил буйлаб 
иичанзорлар, полизлар, дарахтзорлар тизилишиб ута бош­
лади. Ана, уйлар х,ам куринди. Цишлок, иси кела бошлади. 
У эшкакларни к,уйиб, к,айикда кундаланг к,уйилган тахта 
устида олдида утирган Мумуга энгашиб (к,айик, тубига
30


сув йигилиб к,олган эди), забардаст куллари билан унинг 
елкасидан тутганича к,имирламай туриб к,олди, вах,оланки, 
сув тулк,ини к,айик,ни аста-аста шах,ар томонга, орк,ага 
суриб борар эди. Них,оят, Герасим даст кутарилди, йулдан 
олган гиштларини юзларида аллацандай алам изтиробида 
арк,онга боглади, арцоннинг учини сиртмок, к,илиб, Муму- 
нинг буйнига солди ва уни баланд кутариб, сунгги марта 
унга тикилйб бокди... ит соддалик билан ва х,еч чучимай. 
курк,май унга цараб турар, думини секингина ликиллатар 
эди. Герасим тескари к,араб олди, кузларини чирт юмиб. 
кулларини бушатиб юборди. У х,еч нарсани: гарк, булиб 
бораётган Мумунинг зорланиб тез-тез вангиллашини х,ам, 
сувнинг огир чайк,алишини х,ам эшитмади; энг тинч кеча- 
ларнинг х,еч бири биз учун унсиз булмаганидек, энг шов- 
к,инли кун унинг учун жим ва товушсиз эди. У яна кузла­
рини очиб Караганда, кичик-кичик тутщинлар гуё бир-
31


бирларини кувишгандек боягидай дарё бетида жадал чопи- 
шар, к,айик,нинг сиртига урилар, чайцалар ва фак,ат узок,- 
узок,ларда, орк,а томондагина к,андайдир кенг х,алк,алар 
к,иргок,к,а к,араб югуришар эди.
Ерошка Герасим куздан гойиб булган х,амон уйга к,ай- 
тиб келди ва курганларининг х,аммасини гапириб берди.
— Албатта,—деди Степан. — У кучукни сувга гари, 
к,илиб юборди. Хотиржам булаверса булади. Ваъда бер- 
дими...
Герасимни кунбуйи х,еч ним курмади. У уйга келиб ов- 
цатланмади. Кеч кирди, х,амма кечки овкдтга йигилди, 
булар орасида ёлгиз Герасимгина йук, эди.
— Бу Герасим галати одам, — деди йутон гавдали кир- 
чи хотин чийиллаб: — бир итни деб шунча бекор юриш 
мумкинми... Ажаб!
Степан товокдаги кашага к.ошик,ни ботира туриб:
— Герасим х,алигина шу ерда эди, — деб хитоб цилди.
— Нима? Цачон?
— Атиги икки соатгина булди. Йук,са-чи. У билан дар- 
воза олдида учрашдим; у яна бу ердан, х,овлидан чик,иб 
кетди. Ундан итни нима к,илдинг, деб сурай дедиму, лекин 
авзойи бузук, куринди. Аммо мени х,азилакам х,ам туртиб 
юбормади; йулни тусма, нари турсанг-чи, демок,чи булди 
шекилли, 
ц у р гу р
уша бах,айбат гавдаси билан шундай к.ат- 
тик, туртдики, умуртцам синай деди, вой, вой-ей! — Степан 
беихтиёр кулиб, елкасини цашиб цуйди. — Х,а, унинг ку­
лига тасанно, — деди илова к,илиб, — к,ули гул, бу х,ак, гап.
Х,аммалари Степандан кулишди ва кечки овк,атдан сунг 
ухлашга тарк,алишди.
Шу вацт Т... т о т йулида жуда улкан бир одам елкаси- 
да тугун, кулида узун таёк, тутиб жадал борар эди. Бу 
одам Герасим эди. У ёнверига царамай, уйига, уз к,ишло- 
гига, тугилиб усган юртига томон жадаллаб борарди.
У Мумуни гарк, цилиб, уз х,ужрасига келди, баъзи ул- 
булларини отнинг эски ёпигига тезгина ураб боглади-да, 
елкасига ташлаб олиб, уйдан чик,иб кетди. Бой хотин уни 
к,ишлокдан Москвага олдириб келаётганида у йулни яхши 
эслаб куйган эди; унинг к,ишлоги шу тош йулдан йигирма 
беш чацирим нарида эди, холос. У, бу тош йулдан к,ан- 
дайдир зур жасорат, шиддат билан, кувончли к,атъият би­
лан борарди. Кукраги кенг очилиб, кузларини туппа-тугри 
олга тикиб борарди. Гуё уз юртида кекса онаси уни кута- 
ётгандек, бегона юртда, бегона одамлар орасида саргар- 
дон булиб юргандан кейин онаси уни чак,ираётгандек оши-
32


к,иб борарди... Эндигина бошланган ёз кечаси сокин ва 
илик, эди; бир томонда, куёш ботган тарафда, кукнинг бир 
чети гойиб булган кундузнинг сунгги шуъласи билан х,али 
ок,аринк,ираб ва хиёл к,изариб куринарди, иккинчи томонда 
эса, зангори, кддимий к,оронгилик бостириб келмокда эди. 
Тун шу ёкдан келарди. Атрофда юз-юзлаб беданалар сай- 
рашар, тургайлар бир-бирларидан узиб хониш к,илар эди- 
лар... Герасим бу овозларни эшитмасди, у кучли оёк,лари 
билан жадал кддам босиб кетиб бораркан, ёнверидаги 
дарахтларнинг тунги нозик шитирлашларини х,ам эшит­
масди, лекин у пишиб келаётган жавдарнинг к,оронги да- 
лаларни тутиб эсаётган таниш хушбуй исини сезарди, 
рупарасидан, юртидан эсаётган майин шабада юзига уриб, 
соч ва соцолларини сийпаб утаётганини сезарди; уз олди- 
да ок,ариб турган йулни — уйига томон худди камон уви­
ден туппа-тугри кетган йулни курарди; уз йулини ёритиб 
турган бех,исоб юлдузларни курар ва шердек кучли, бар­
дам кддам ташлаб борарди, шундай шахдам к,адам таш- 
лардики, кутарилиб чик,аётган цуёш узининг к,изгиш нур- 
ларини узок, йул босиб утган азаматга сочганда, Москва 
билан унинг орасида уттиз беш чак,ирим йул орк,ада к,ол- 
ган эди...
Икки кундан сунг у уйига, уз кулбасига етиб келган 
эди, бундан унинг уйига кучиб кирган солдат хотини жуда 
х,айратда к,олди. У бут олдига бориб чуцинди-ю, шу замо- 
нок, ок,соцолга борди. Ок,сок,ол аввал бошда х,айрон булиб 
турди; лекин пичан эндигина бошланган эди. Гера­
сим энг яхши мех,наткаш булганидан шу ондаён унинг 
к,улига чалги урок, тутк,аздилар, у аввалгидек кулочлари- 
ни кенг очиб урод уРишга киришди, чалги уровни шундай 
зарб билан солардики, мужиклар унинг кулочкашлашига 
ва хашакни к,амраб олишига тах,син билан к,араб турар- 
дилар...
Москвада эса Герасим к,очиб кетган куннинг эртасига 
уни ахтара бошладилар. Унинг хужрасига бориб, тит-пит 
цилиб кдрадилар ва келиб Гаврилага айтдилар. У келиб 
к,аради, елкасини к,исиб сок,ов ё к,очиб кетган, ёки уз ити 
билан бирга гарк, булган, деган фикрга келди. Полицияга 
хабар к,илдилар, бой хотинга маълум к,илдилар. Бой хотин 
газаблднди, йиглаб юборди ва х,ар нарса к,илиб булса х,ам 
уни топинглар, деб буюрди, итни улдиришни х,еч буюрга- 
ним йук,, деб тасдик,лай бошлади ва них,оят, Гаврилани 
шундай сидик, остига олдики, у кунбуйи бошини чайцаб, 
то Цуйрук, амаки: «Х уш !» деб уни мазах цилмагунча,

Download 1,51 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish