Москванинг хилват кучаларидан биридаги устунлари оц, болохонадор, балкони хиёл к,ийшайиб турган кулранг



Download 1,51 Mb.
Pdf ko'rish
bet3/3
Sana26.04.2022
Hajmi1,51 Mb.
#583621
1   2   3
Bog'liq
turgenev i.s. mumu

( тарж.)
42


шаб пастга кдраб чузилиб тушган, сепкил босган юли 
кичкина, озгин эди; лаблари юпк,алигидан зурга билинар- 
ди; аммо хира йилтиллаб турган катта к,ора кузлари ки- 
шида галати бир таассурот к,олдирарди. Унинг кузлари 
алланарса демок,чи булгандай куринса х,ам, аммо айтмоц- 
чи булган нарсасини ифодалаш учун тилида, албатта, 
унинг тилида — битта х,ам суз йук, эди. У паст буйли, ним- 
жон бола булиб, кийимлари жуда оддий ва эски эди. Бо- 
лаларнинг энг кичигини, яъни Ваняни мен аввал пайца- 
мабман: у учбурчак чиптани ёпиниб, ерда гужанак бу­
либ, тинчгина ётар ва жингалак, малла сочли бошини 
чипта тагидан х,ар замонда чик,ариб к,уярди. Бу бола жуда 
булса саккиз ёшларда эди.
Шундай к,илиб, мен бир четдаги дарахтча тагидан бола- 
ларга к,араб ётардим. Гулханлардан бири устида к,озонча 
осиглик, турарди, унда картошка пишаётганди. Павлуша 
чуккалаб туриб, крзончадаги к,айнаган сувга тарашанинг 
учини тик,иб, картошканинг пишган-пишмаганини текши- 
рарди. Федя жагини кафтига тираб ва чакмонининг этак- 
ларини ёпиб, чузилиб ётарди. Илюша Костянинг ёнида 
утирар ва х,амон кузларини боягидай пирпиратарди. Костя 
бошини салгина энгаштириб, узокда, аллак,андай бир нук,- 
тага к,араб турарди. Ваня чипта тагида к,имирламай, тиич 
ётганди.
Мен узимни ухлаганга солдим. Болалар аста-секин яма 
гаплаша бошладилар.
Улар дастлаб х,ар тугрида, эртаги ишлари тугрисида, 
отлар тугрисида сузлашдилар: Федя эса тусатдан Илюша- 
га к,аради ва чала к,олган гапни яна бошлаётгандай, ун- 
дан:
— Рости билан сен алвастини курганмисан? — деб су- 
ради.
— Йук,, мен уни курмаганман, иннайкейин, у кузга 
куринмайди х,ам, — деб тез жавоб т^айтарди Илюша заиф 
товуш билан. Унинг товуши юзининг маъносиз ифодасига 
жуда х,ам мос эди. — Мен уни эшитганман... Бопщалар х,ам 
эшитган.
— Унинг уяси к.аер экан? — суради Павлуша.
— Эски рольня1.
1
Катта крзонлардаги суюк, к,огоз массаси човли билан сузиб олп 
иадиган бино 1^0гоз фабрикаларида рольня ёки човлихона деб аталадм. 
1
>ундай бино тугоннинг олдида, паррак тагида булади. (Авториимг 
изо.\и.)
43


— Сизлар фабрикада ишлайсизларми?
— Булмаса-чи, ишлаймиз. Мен Авдюшка билан бирга 
K.0F03 силлинловчи булиб ишлайман.
— Х,али фабрика ишчисиман, дегин!
— Цани, айтиб бер-чи, сен алвастининг шарпасини 
к,андай эшитдинг? — деб суради Федя.
— Мана бундай. Акам Авдюшка билан мен, иннайкей- 
ин Фёдор Михеевский, иннайкейин гилай Ивашко, яна 
бошк,а Ивашко, анови красний холмлик Ивашко-чи, уша, 
иннайкейин яна Ивашко Сухорукое, иннайкейин яна бир 
к,анча бонща болалар х,ам бор эди; х,аммамиз унтача киши 
эдик — сменамиздагиларнинг х,аммаси бор эди; Рольняда 
тунаб чик,ишга тугри келди. Бопща жойда тунашни назо- 
ратчи Назаров бизга так,ик,лаб к,уйди: — Болалар, уйга бо- 
риб овора булиб юрманглар, — деди, — эртага иш куп, шу- 
нинг учун, болалар, уйларингга борманглар, — деди. Биз 
х,ам тунаб к,олдик, х,аммамиз бирга ётдик. Бир вак,т Ав­
дюшка ran бошлаб: — Болалар, агар алвасти келса нима 
к,иламиз? — деб к,олди... Авдейнинг гапи битар-битмас, ту- 
сатдан бир нарса тепамиздан юриб ичкарига кирди, биз 
пастда ётувдик, у булса тепадан, паррак олдидан кирди. 
Бир вак,т, унинг гурсиллаб юргани, оёги остидаги тахталар- 
нинг эгилган ва к,асир-к,усир к,илиб сингани эшитилди; 
мана, у бизнинг бошимиз устидан ошиб утди; бирдан шо- 
виллаб, шалдир-шулдир к,илиб парракка сув келди; паррак 
так,ир-тук,ир к,илиб айланиб кетди; аммо тарновнинг огзи 
ёпик, эди, шундай булса х;ам сув тарновдан пастга к,араб 
ок,иб кетаверди. Тарновни ким очиб юборди экан деб, х,ай- 
рон булдик, паррак эса айланиб-айланиб, охири тухтаб 
к,олди. Х,алиги нарса яна тепадаги эшик олдига борди, ке- 
йин нарвондан пастга туша бошлади, шошмасдан, битта- 
битта к,адам к,уйиб секин тушди; хдр к,адамида нарвон по- 
гоналарининг гирчиллаган товуши эшитилиб турди... Ке- 
йин у бизнинг эшигимиз олдига келди, анча кутиб турди, 
бир вак.т эшик тарак,лаб очилиб кетди. ЦуРДиб кетдик, 
аммо х,еч нарса булмади... Бир замон к,арасак, цозонлардан 
бирининг сим човлиси бирдан узидан-узи к,имирлаб к,олди, 
аста ердан кутарилиб, х,авода лапанглаб айланиб юрди, 
анча юрди-ю, кёйин яна жойига келиб тухтаб к,олди. Ке- 
йин бошк,а цозоннинг х,алк,аси михидан чик,иб кетди, сал 
баландга кутарилди-ю, яна к,айтиб жойига тушди; иннай­
кейин бир нарса эшик томонга юрди-да, худди касал к,уйга 
ухшаб хириллаб к,аттик, йуталди. Х,аммамиз бирдан ерга 
йик,илдик-да, бир-биримизнинг пинжимизга кириб кет-
44


дик... Уша пайтда к,уркданимиздан юрагимиз таре ёрилаёз- 
ди!
— Уни к.ара-я! — деди Павел. — Уни нега йутал ту- 
тибди.
— Билмадим, намгарчиликдан йуталган булса керак.
Х,амма жим булди.
— Картошка пишдими? — деб суради Федя.
Павлуша к,озончадаги картошкаларга чуп сук,иб курди;
— Йуц, х,али хом... Балик,нинг сакраб сувни шапилла- 
тиб уйнашини к,ара, — деб к,ушиб к,уйди у, дарё томонга 
юзини утириб, — чуртанбалик, булса керак... Ана, юлдуз 
учиб тушди.
— Х,а, болалар, мен сизларга бир нарса айтиб бера- 
ман, — деди Костя ингичка овоз билан: — Цулок, солинг- 
лар, отам буни яциндагина менинг олдимда гапирган эди.
— Хуп, айтавер, эшитамиз, — деди Федя итоаткорона 
тусда.
— Сизлар слободка дурадгори Гаврилани биласиз- 
лар-а?
— Х,а, албатта, биламиз.
— Унинг доим хафа булиб, индамай юришининг саба- 
бини х,ам биласизларми? Уни хафа к,илган нарсани мен 
сизларга айтиб бераман: бир куни у, деди отам, ёнгок, те- 
риб келгани урмонга кетибди-да, йулда адашиб к,олибди, 
бир жойга, — огайнилар, к,аергалигини худо билади, — 
борибди. Юраверибди, юраверибди, аммо, йулни сира х,ам 
тополмабди; кеч кириб, к,оронги туша бошлабди., Шунда 
у дарахт остига утириб, тонг отишини кутмок,чи булибди, 
утириши билан кузи уйк,уга кетибди. Уйк,у аралаш узини 
биров чак,ирганини эшитибди. Уйгониб к,араса, х,еч ким 
Гтук, эмиш. У я
мй
мудрай бошлабди, уни яна биров чак,и- 
рибди. Кузини очиб атрофига к,араса, рунарасидаги да­
рахт шохида сув париси аргимчок, учиб утирган эмиш, 
пари уни, бери кел, деб имлаб чацирар, узи эса к,отиб-к,о- 
тиб кулар эмиш... Ой эса жуда ёруг, шундай ёруг эканки, 
огайнилар, ёруглигидан х,амма нарса баралла куриниб 
турган экан. Сув париси уни чак,ирибди-да, узи оппок, бу- 
либ, яшнаб, дарахт шохидаги аргимчовда утираверибди, 
худди тошбошли балик,чага ухшар эмиш, карась балиги 
бор-ку, у х,ам мана шунак,анги ок,иш, кумушрангда бу- 
лади... Дурадгор Гаврила эсини йук,отиб, анк,айиб к,отиб 
цолибди, сув париси эса к,ах,-к,ах, уриб кулар, уни к,ули 
билан имлаб чак,ирар эмиш. Гаврила урнидан туриб, сув 
парисининг олдига бораётганида-чи, огайнилар, худо унга
45


ак,л киргизибди: чук,иниб олибди... Огайнилар, у не. ма 
шакдатлар билан чук,иниб олибди, к,улим тошдай цотиб. 
асти к,овушмай цолди, дебди... Эх,, гапини к,ара-я! У чук,им- 
ган замон сув париси кулгидан тухтаб, юм-юм йиглай бош- 
лабди... Йиглаб-Йиглаб, куз ёшларини сочи билан артар 
;)миш, унинг сочлари эса сен эккан нашанинг баргидам 
яшил эмиш. Гаврила унга цараб туриб-туриб: «Нега йиг- 
лаяпсан, сех,ргар гузал?» — деб сурабди. Сув париси уш- 
к,ириб жавоб к,айтарибди: «Чук,инмасанг булар эди. Эй, 
одамзод, умрингнинг охиригача мен билан айш-ишрат к,и- 
либ утганинг яхши эмасмиди; йиглашимга, к,айгу-аламла- 
римга сенинг чуцинганинг сабабчи булди, шу к,илмишинг 
учун сен х,ам то улгунингча к,айгу ва аламлардан чицма- 
гин» — дебди. Сув париси шу гапларни айтибди-ю, огайни­
лар, бирдан йуцолиб к,олибди. Гаврила эса шу замониёк, 
урмондан к,ай йул билан чидиб кетишини билиб олибди... 
Ана шу вацтдан бери у х,аммавак,т хафах,ол булиб юради.
— Уни к,ара-я! — деб юборди Федя бир оз жимликдан 
кейин. — Бундай урмон ажинаси христиан цалбини к,ан- 
дай цилиб шикастлай олар экан, ахир, у унинг гапига кир- 
мади-ку?
— Ишонмайди-я, — деди Костя. — Сув париси чул ба- 
цасига ухшаб ингичка, мунгли товуш чик,аради, деб Гаври- 
ланинг узи х,ам айтибди.
— Буни отангнинг узи айтиб бердими? — деб саволини 
давом эттирди Федя.
— Узи. Мен сурида ётиб, х,амма гапини эшитиб олдим.
— Жуда галати-я. Гаврила хафа булиб нима цилади?.. 
Сув париси уни ёкдириб к,олган булса керак, шунинг учун 
уни олдига чак,ирган.
— Х,а, ёк,тириб к,олган! — деб тасдик,лади Илюша. — 
Булмасам-чи! Сув париси уни к.итик.ламок.чи булган, к,и- 
тидлашни хох,лаган. Бу уларнинг — уша сув парилари- 
нинг к,иладиган иши.
— Сув парилари бу ерда х,ам булиши керак, — деди 
<1>едя.
— Йук,, — деди Костя. — Бу ер очи к, яланглик, бу жой- 
да булмайдн. <1)ацат дарё як,инрок„ холос.
Х,амма жим булди., Шу пайт бирданига узок, бир жой- 
дан жаранглаб, худди инграгандай чузик, товуш келди, 
бу — баъзан жимжит кечаларда пайдо булиб, салмок, би­
лан кучайиб, осмонни янгратиб, кейин секин пасайиб 
эшитилмай к,оладиган сирли товушлардан бири эди. К,у- 
лок, солсапг, х,аммаёк, жимжитдек туюлади, лекин алла-
46


цандай товуш осмонни янгратиб туради. Гуё, осмоннинг 
ерга туташган жойида аллаким узок, вак,т к,ичк,иргандай, 
бопща бир киши урмон ичида туриб чийилдок, овоз билан 
к,ахдах,а уриб унга жавоб к,айтаргандай куринарди., Шу 
найтда дарё юзидан вишиллаган х,уштак овози келди. Бо­
лалар сесканиб, бир-бирларига к,араб олдилар.
— Ё пирим! — деб пичирлаб к,уйди Илья.
— Эх,, сиз, анк,овлар-ей! — деб к,ичк,ирди Павел. — Не­
га х,овлик,иб к,олдиларинг. Буни куринглар, картошка пи- 
шибди. (Болаларнинг х,аммалари к,озонча ёнига утириб х,о- 
вури чик,иб турган картошкани ея бошладилар; фак,ат Ва- 
нягина уз жойидан к,имирламади.) — Келмайсанми? — де- 
ди унга Павел.
Аммо у узининг чиптаси тагидан чик,мади. Болалар к,о- 
зончадаги картошкани тезда битта цуймай едилар.
— Болалар, — деб бошлади Илюша, — бизнинг Варна- 
вицада як,инда булиб утган гапдан хабарларинг борми?
— Тугондаги вок,еами? — деб суради Федя.
— Х,а, х,а, сув уриб кетган тугондаги воцеани. Ажинаси 
куп ва утакетган хилват жой мана шу тугон. Унинг бутун 
теварагини чук,ур жарлар ураб олган, жарларда х,ар хил 
илонлар тулиб ётибди.
— Цани, нима вок,еа булган эди? Айт...
— Мана бундай вок,еа булди. Федя, сен Варнавицада 
сувга чуккан кишининг гури борлигини билмасанг керак; 
у одам бундан анча вацтлар илгари, яъни х,овуз жуда чу- 
к,ур вак,тида чукиб кетган эди; х,озир унинг гуригина бор, 
гурнинг узи х,ам кичрайиб, билинар-билинмас тепача булиб 
к,олган... Як,инда приказчик итбок,ар Ермилни чацириб: 
Ермил, почтага бориб кел,— дебди. Бизда почтага х,амма- 
вак,т Ермил боради; унинг х,амма итлари улди: нимагадир 
унинг итлари яшамайди, инщилиб, х,еч к,ачон яшамайди, 
Ермилнинг узи эса яхши итбок,ар, х,аммага ёк,ади. Ана шу 
Ермил почтага борган-у, шах,арда узок,рок, юриб к,олган, 
к,айтиб келаётганида мает экан. Ойдин кеча, х,аммаёк,ни ой 
ёритиб тураркан... Ермил тугон орк,али утиб келган: унга 
шу жойдан юришга тугри келиб к,олган. Итбок,ар Ермил 
шундай келаётиб, сувга чуккан одамнинг гури устида оп- 
покдина, чиройликкина бир барра к,узичок,ни курган. Ер­
мил ичида: к,узичок,ни олиб кета к,олай, мен олмасам х,ам 
бари бир нобуд булади, деб уйлабди ва отидан тушиб, 
цузичок,ни к,улига олибди... Цузичок, эса ювошгина тураве- 
рибди. Ермил отининг олдига борса, оти кузларини чац- 
чайтириб орк,ага тисланибди, кишнаб, бошини силкитибди;
47


лекин Ермил отни силаб-сийпаб тинчлантирибди-да, миниб 
олибди, к,узичок,ни олдига к,уйиб, яна йулга тушибди. 
1^узичокда бундай бир к,араса, кузичок, х,ам бак,райиб. 
унинг кузига тикилиб к,араб турган эмиш. Итбок,ар Ермил 
к,урк,иб кетибди; цуйларнинг одам кузига бундай тикилиб 
кдраганини сира х,ам курмовдим, деб уйлабди. Ермил: 
«Барра кузи, барра кузи!» деб унинг юнгларини силаса, 
куй х,ам бирдан, тишининг ок,ини курсатиб: «Барра кузи, 
барра кузи», — деяр эмиш...
Х,икоячининг сузи шу жойга етар-етмас тусатдлн икка- 
ла ит бараварига урнидан турди-да, к,аттик, вовиллаб гул- 
хан олдидан чопиб кетиб, цоронгилик ичида куздан гойиб 
булди. Болалар к,урк,иб кетишди. Ваня ёпиниб ётган чип- 
таси тагидан сакраб чикди. Павлуша к,ичк,ирганича итлар 
ордасидан чопди. Итларнинг вовиллаган товуши тезда 
йирок,лашди... Подадаги х,урккан отларнинг безовталаниб 
х,ар томонга тартибсиз чопа бошлагани эшитилди. Павлу­
ша: «Серий Жучка!» — деб к,аттик, к,ичк,ирди. Бир оздан 
кейин итларнинг вовиллаши тухтади; Павелнинг овози 
узок,лардан эшитилди... Яна бир оз вак,т утди; болалар 
нима буларкин деб, х,айронлик билан бир-бирларига к,а- 
рардилар... Бирдан чопиб келаётган отнинг туёк, товуши 
эшитилди; у тарак,а-тарак, к,илиб чопиб келиб гулханнинг 
олдигинасида тухтади ва унинг ёлидан мах,кам ушлаб ол- 
ган Павлуша иргиб пастга тушди. Итларнинг иккаласи 
х,ам гулхан ёнига чопиб келди-да, к,ип-к,изил тилларини 
осилтириб 
у ти р д и .
— Нима ran? Нима булибди? — деб сурашди бола­
лар.
— Х,еч ran йук,, — деди Павел, — отга к,ул силтаб, — 
итлар бир нарсанинг шарпасини сезган. Мен бури келган 
булса керак, деб уйлаган эдим, — деб к,ушиб цуйди у, 
хотиржамлик билан тез-тез нафас ола туриб.
Мен Павлушага ихтиёрсиз равишда цизициб к,араб 
К.ОЛДИМ., Шу пайтда у жуда ёк,имли эди. Отни тез чопти- 
риб келгани учун тетикланиб, к,изариб кетган хунук юзида 
жасурона мардлик ва зур к,атъият куриниб турарди. Шун- 
дай к,оронги кечада к,улига кичкина чуп х,ам олмай, х,еч 
бир иккиланмай якка узи бури цувлаб кетди... «Цандай 
бах,одир бола-я!» — деб уйладим унга к,араб туриб.
— Бури-мурини х,еч курганмисизлар? — деб суради 
к,урк,ок, Костя.
— Бури бу ерда х,аммавак,т куп булади, — деб жавоб 
к,айтарди Павел. — Лекин улар к,ишдагина безовта к,илади.
48


У яна гулхан олдига ёнбошлаб ётди. Ерга утираётиб, 
итлар дан бирининг пахмок, юнг ли орк,асига к,улини к,уйди, 
бунга хурсанд булган ит Павлушага магрурона эркалик 
к,илиб, куз к,ири билан к,араб, тек турди.
Ваня яна чипта тагига кириб, ётиб олди.
— Илюша, сен бизга жуда цурк.инчли нарсаларни айт- 
динг-да, — деди бой дехдоннинг угли булганлиги учун гап- 
ни биринчи булиб бошлаб берадиган Федя (узи эса, орият 
к,илгандай булиб,. жуда кам г а п и р а р д и ) У н д а н кейин, 
итлар х,ам бир ёмон нарсани сезиб вовиллаб юборди... Х,а, 
сизларнинг у жойингизда ажиналар борлигини эшитган- 
ман.
— Варнавицами?.. Булмаса-чи! Жуда ёмон жой! У ер- 
да улиб кетган к,ари бариннинг юрганини одамлар бир 
неча марта курган эмишлар. У кенг чакмон кийиб юрар 
эмиш ва ох, тортиб, ердан алланарсани ахтарармиш. Бир 
куни уни Трофимович ота куриб к,олиб: «Бой бобо, Иван 
Иванич, ердан нималарни излаб юрибсан?» — деб сураб- 
ди.
— Трофимич ота ундан сурабдими? — деб Илюшанинг 
сузини булди ажабланган Федя.
— Х,а, сурабди.
— Трофимичга баракалла.. Хуш, у нима дебди?
— Очцич-гиёх,1 излаяпман, — дебди. — Ощич-гиёх,, — 
деб жуда секин айтибди. — Бой бобо, Иван Иванич, очк,ич 
гиёх,ни нима к,иласан? — деса, — г^р мени жуда к,исяпти, 
Трофимич, мен танщарига чик,мок,чиман, ташцарига... — 
дебди у.
— Уни к,ара-я!— деди Ф едя.— Афтидан, дунёда кам 
яшаган экан.
— Вой товба-ей! — деди Костя. — Мен улган кишилар 
арвох;ларга чирок, ёциладиган шанба кунларигина курина- 
ди, деб уйлаб юрардим.
— Улганларнинг арвох,ларини х,ар вак,т куриш мум- 
кин, — деди ишонч билан Илюша (болаларнинг сух,батла- 
ридан пайцашимча, к,ишлок,даги хурофот ва афсоналарни 
Илюша боищалардан кура яхширок, биларди...). Аммо, ар- 
вох, йук,ланадиган шанба кунлари тирикларни, яъни шу 
йили улиш навбати келган кишиларни х,ам кура оласан. 
Кечаси бутхонанинг эшиги олдида кучага к,араб утирсанг

Очцич-гиёх, — халц афсоналарида к,улф ва тамбаларни очип 
юбордиган усимлик.


булгани, кураверасан. Уша йили уладиган одамлар ёнинг- 
дан битта-битта утиб кетаверади. Мана, утган йили Улья­
на буви бутхона эшиги олдига бир неча марта чициб 
ути р - 
ган экан.
— Хуш, у х,еч кимни курибдими? — деб суради цизи- 
к,иб кетган Костя.
— Х,а, албатта. Авваллари у х,еч нарса курмабди ва 
з^еч нарсанинг шарпасини сезмабди. Фак,ат аллацаердан 
итнинг акиллаган товушигина эшитилибди, холос... Бир- 
дан кузига: йулдан куйлакчан бир бола келаётгани кури- 
нибди. Тикилиб к,араса, келаётган бола Ивашка Федосеев 
эмиш...
— Бах,орда улиб кетган Ивашками?— деб гапни 
булди Федя.
— Ушанинг узгинаси. Юриб келаётган эмиш-у, боши- 
ни кутармас эмиш... Лекин Ульяна уни танибди... Кейин 
яна кдраса, бир хотин келаётган эмиш... Унга яхши тики­
либ к,араса, худоё товба цилдим! Келаётган хотин Ульяна- 
нинг узгинаси эмиш.
— Рости билан-а? — суради Федя.
— Азбаройи худо, узи-
— Хуш, аммо у х,али улгани йук,-ку?
— Х,али бир йил утгани йук,-да. Сен унинг афтига бир 
к,араб кур: ранг-руйи бир ах,волда, зурга цилтиллаб юриб- 
ди.
Болалар яна жим булишди. Павел бир тутам майда 
к,урук, шохни утга ташлади. Ут бирданига аланга олди, 
унга ташланган шох дорайиб, чирсиллаб тутаб ёна бош- 
лади ва утда ёниб булган учлари гажак булиб юк,орига 
кутарилди. Гулхандаги утнинг шуъласи х,ар томонга, ай- 
ник,са юк,орига липиллаб уриб турарди., Шу пайтда алла- 
к,аердан ок, каптар учиб келди-да, узини туппа-тугри ана 
шу ёруглик цучогига урди ва чиройли товланиб, бир жой- 
да х,уркибгина айланиб турди-да, к,анотларини париллатиб, 
куздан гойиб булди.
— , Шерикларидан оркдда к,олиб, уясини тополмай юр- 
ганга ухшайди, — деди Павел. — Энди бирор нарсага дуч 
келиб к,олгунча учиб юраверади: агар бирор нарсага дуч 
келиб к,олса, эрта тонггача уша ерда ухлайди...
— Павлуша, — деди Костя, — бу каптар бирор азиз 
кишининг арвох,и эмаскикин? А?
Павел оловга яна шох ташлади ва бирмунча вацт жим 
тургандан кейин:
— Балки шундайдир, — деб к,уйди.
50


— Павлуша, сизнинг Шаломовда х,ам осмон каромати1 
куринганми? Айтиб берсанг-чи, — деди Федя.
— К,уёш куринмай цолдими, деяпсанми? Х,а, албатта.
— Сизлар х,ам жуда к,уркдандирсизлар-а?
— Биргина биз к,уркданимиз йук,. Бизнинг баринимиз, 
каромат курасизлар, деб юрган булса х,ам, кейин узи 
шундай к,урк,ибдики, асти к,уяверасан. Баринникидаги ош- 
паз хотин эса к,уёш к,орая бошлаганда учи айри темир 
косов билан печкадаги куза ва хурмачаларни уриб син- 
дириб ташлабди: «Циёмат булди, энди х,еч ким овк,ат 
емайди...» — дебди. Шундай к,илиб карам шурва тукилиб 
кетибди. Бизнинг к,ишлокда эса, энди ер юзида ок, бури- 
лар тулиб кетиб, адмма одамларни бир бурдадан к,илиб об 
куяр эмиш, йиртк,ич катта бир к,уш пайдо булар эмиш. 
х,атто Тришка2нинг узи х,ам куринар эмиш, — деган миш- 
миш гаплар тарк,алди.
— Тришка деганинг нима узи? — деб суради Костя.
— Сен х,али билмайсанми? — деб к,изишиб кетди Илю­
ша. — Э, огайни, узинг к,аердансан? Тришкани билмай- 
сан-а? Сизларнинг к,ишлок, одамлари х,еч к,аёк,к,а чик,мас- 
дан, уйларида утираверибг дунёдаги гаплардан хабарлари 
х,ам йук, экан-да. Тришка шундай бир галати одамки, бу 
одам шундай галати булиб келадики, уни ушлаб х;ам бул- 
майди, х,еч нарса к,илиб х,ам булмайди: у мана шунаца 
галати одам булади. Агар борди-ю, масалан, дехдонлар 
ушлаб ОЛМОК.ЧИ булиб таёк, билан олдига чик,иб, тевараги- 
ни ураб олсалар, у уларнинг кузини шундай шамгалат 
к,иладики, уларни шундай алдаб 
ц у я д и к и , 
бир мах,ал к,а- 
расанг, узлари бир-бирларини дупнослашга тушиб кетади- 
лар. Агар уни, масалан, турмага цамаб цуйишса, у ичиш 
учун чумичда сув келтиришни сурайди:. унга чумичда сув 
келтириб беришади, у эса чумичнинг ичига шунгиб кириб 
кетади-да, гойиб булади. Уни занжирлар билан боглаб к,у- 
йишса, у цулини бир силкитиб, занжирларни узиб ташлай- 
ди. Шундай к,илиб, бу Тришка к,ишлок,ма-к,ишлод, шах,ар- 
ма-шах.ар кезиб юради: иннайкейин бу Тришка, айёр 
киши, хрестянларни алдаб юради... аммо уни х,еч нарса 
килиб булмайди... У ана шунак,анги галати, мугамбир 
одам.
1
Бизда дехдонлар к,уёш тутилишини шундай деб аташади (автор- 
пинг изох,и).

«Тришка» тугрисидаги ирим-чирим (эътищод дажжол х,акидаги 
афсонага асосланган булса керак (авторнинг изох,и).
51


— Х,а, шундай, — деб давом этди Павел салмокдор то- 
вуши билан. — Шунак,а. Цишлогимизда одамлар ана шу 
Тришканинг пайдо булишини кутадилар. Кексалар, каро- 
мат бошланиши биланок, Тришка пайдо булар эмиш, де- 
йишарди. Ана, каромат бошланди х,ам. Х,амма одамлар 
кучага, далага чициб, нима булишини кутиб турди. Циш- 
логимизнинг хдммаёги куриниб турадиган яланг жойлиги 
узларингга маълум. Одамлар к,араб туришса, Слободка 
тарафдаги тепаликдан аллакдндай галати бир киши кел- 
япти, боши жуда ажойиб; х,амма бирданига: «Вой, Триш­
ка келяпти! Вой, ана Тришка келяпти!» — деб вах,има би­
лан бак,ириб, х,ар томонга дув-дув к,оча бошлади. Цишлок, 
оцсоцолимиз узини зовурга ташлади; унинг хотини эса 
эшикка к,исилиб, овозининг борича к,ичк,ирди, итини бирам 
к,урк,итиб юбордики, кайфи учиб кетган ит занжирини 
узиб, четандан сакраб утиб, урмонга к,очди; Кузьманинг 
отаси Дорофеич эса югурганича пичан устига чик,иб олиб: 
«Бу жаллод лоакдл паррандага рах,м к,илса керак, 
ахир», — деб бак,ира бошлади. Х,амма ана шундай к,ий-чув 
солиб, цурк,иб кетди!.. Царасак, бу келаётган киши узи- 
мизнинг бочкасоз уста Вавила экан: у, янги ёгоч челак 
сотиб олиб, бошига кийиб келаётган экан.
Х,амма болалар бирдан кулиб юборишди ва яланглик 
жойда гаплашиб утирган одамлар уртасида куп учрагани 
сингари, яна бир лах,за жим булишди. Мен теварак-ат- 
рофни томоша к,илдим; х,ашаматли ва маъсум кеча: кечки 
оцшомдаги салцин х,авонинг урнини ярим кечанинг намсиз 
илик, х,авоси олган эди ва у х,али сокин далаларнинг усти- 
ни узок, вак,тгача юмшок, парда сингари к,оплаб туриши 
керак эди; дарахтларнинг эрталабки биринчи шитирлаш- 
ларига, шалдир-шулдир ва гир-гир к,илиб эшитиладиган 
биринчи майин товушларга, эрта тонгнинг биринчи шабна- 
мига х,али куп вак,т бор эди. Осмонда ой йук, — уша мах,ал- 
да кеч чикдр эди. Сон-санок,сиз олтин юлдузлар йилтил- 
лаб Сомон Йули тарафга астагина ок,иб бораётгандай ку- 
ринарди; уларга цараб турсангиз, назарингизда ер х,еч 
тухтамай тез югуриб кетаётгандай туюларди... Тусатдан 
дарё томондан икки марта галати, кескин инграган товуш 
эшитилди, бир неча секунддан кейин бу товуш нарирокда 
такрорланди...
Костя к,урк,иб кетди... «Бу нима?» — деди.
— Бу, к,арк,аранинг овози, — деди Павел осойишталик 
билан.
— К,арк,ара, — деб такрорлади Костя... — Мен кеча бир
52


товуш эшитдим, — деб давом этди у, бир оз жим турган- 
дан 
cÿHr, 
— балки сен, Павлуша, ниманинг товуши экани- 
ни биларсан...
— Мана бундай товуш эшитдим. Мен Каменная Гряд- 
дан Шашкинога бораётган эдим, олдин ёнгок,зордан юриб 
бордим, кейин >^тлок, билан жарнинг тикка бурилган жо- 
йидан юриб бордим, у ерда сел сувлари йигилиб долган 
кÿлчa бор; биласанми, бу жой х,али х,ам цамишзор б^глиб 
ётибди: мен цамишлар ÿcn6 ётган ана шу чукурлик ёнидан 
ÿTn6 кетаётган эдим, бирдан шу чукурлик ичидан алла- 
кимнинг: 
«y-y... y-y... 
у-у! » — деб к,аттик, инграб йиглаган 
товушини эшитдим. Огайнилар, куркданимдан юрагим 
«шув!» этиб кетди, чунки вак,т жуда кеч ва бунинг устига 
бу товуш х,аддан танщари мунгли эди. Урнимда бÿлгa- 
нингда, балки ÿ3HHr х,ам йиглаб юборар эдинг... Бу нима 
экан-а?
— Утган йили шу цамишзордаги кÿлгa ÿrpmiap 
ÿpM O H
к,оровули Акимни чуктириб юборган эдилар, — деди Пав­
луша, — эхтимол, 
у^шанинг арвох,и 
йиглаётган 
бÿл- 
са...
— Шундайми х,али, огайнилар, — деди Костя, з^зининг 
шокоса ^зл ар и н и янада каттарок, очиб... — Акимни у чу- 
курликка чуктириб юборганларини билмасдим-да, агар 
билсам, унчалик курцмаган б^глар эдим.
— Яна, — деб cÿ3^ja давом этди Павел, — ана шундай 
мунгли товуш билан куриллайдиган майда курбак,ачалар 
х,ам бÿлaди, дейишади.
— Цурбак,ачалар? ÎïÿF-ей, бу курбак,а эмас... бу к,андай 
к,илиб... (Царк,аранинг дарё томондан цичцирган товуши 
яна келди). Уни к,ара-я! — деб юборди Костя беихтиёр су- 
ратда. — Худди алвастига ÿxma6 к,ичк,иради-я.
— Алвасти к,ичк,ирмайди, у сок,ов, — деди Илюша, — у 
к,арсак чалади, холос.
— Сен алвастини KÿpraHMHcaH ÿ3HHr? — масх,ара к,ил- 
гандек унинг сузини бу^лди Федя.
— fïÿK,, KÿpraH эмасман, худо уни ^ р гу л и к к,илмасин; 
аммо уни бопщалар KÿpraH. Мана, як,инда у бир дехдонни 
довдиратиб: уни ÿpMOHHHHr бир яланглик утлоти атро- 
фида айлантириб олиб юраверибди... Дехдон уйига тонг 
пайтида 3ÿpra келибди.
— Xÿni, у алвастини кÿpибдими?
— Курибди. «Жуда х,ам катта, к,оп-дора нарса экан. 
Худди дарахт оркдсига бекингандай ураниб олибди. Узи- 
ни яхши Kÿpn6 бÿлмaйди, худди ойдан яширингандай ту-
53


ради, кичкика кузчалари билан к,араб-к,араб к,уяди, кузча 
ларини пирпиратади...», дейди.
— Х,е, башараси к,урсин! — деди Федя, сал сесканиб ва 
олкаларини учириб.
— Бу ярамас нарса х,ак,ик,атан х,ам нима учун дунёга 
келди экан? — деди Павел.
— Сукма, эх,тиёт бул, эшитиб цолади, — деди Илья.
Яна жимлик бошланди.
Шу пайтда Ваня:
— Болалар, уни царанглар, уни кдранглар, — деб шов- 
дин солди. — Уни царанглар, осмондаги юлдузчаларга к,а- 
ранглар, худди ари галасига ухшайди!
У узининг тиник, юзини чипта остидан чикдриб, мушти- 
га тиралди-да, х,аракатсиз катта кузлари билан аста юк,о- 
рига к,аради. Х,амма болалар осмонга к,арадилар ва узок, 
тикилиб турдилар.
— Х,а, Ваня, — деди эркалатувчи овоз билан Федя, — 
опанг Анютка сог-саломатми, яхшими?
— Яхши, — деди Ваня чучук тили билан.
— Сен ундан сура, у нима учун бизникига келмаяпти?
— Билмайман.
— Унга айт, келиб-кетиб турсин.
— Айтаман.
— Яна айт, мен унга к,анду цурслар бераман.
— Менга х,ам берасанми?
— Сенга х,ам бераман.
Ваня эшитиларли к,илиб чук,ур хурсинди.
— Йук,, менга керак эмас. Унга бера к,ол, опам жуда 
яхши, мех,рибон к,из.
Шу сузларни айтгандан кейин, Ваня бошини яна ерга 
к,уйди. Павел урнидан туриб, буш цозончани к,улига олди.
— Цаерга кетяпсан? — деб суради Федя.
— Дарёдан сув олиб келмок,чиман, чанкдцим.
Итлар уринларидан туриб, унинг орк,асидан кетишди.
— Эх,тиёт бул, дарёга йик,илиб кетмагин! — деб к,ич- 
к,ирди Илюша унинг орк,асидан.
— Нега йициларкан? — деди Федя. — У эх,тиёт була-
ди.
— Эх,тиёт булади, дейсан-да. Х,ар к,андай ишлар були- 
ши мумкин: у сув олиш учун энгашса, дарёдан сув одами 
чициб уни сувга тортиб кетади. Ундан кейин кишилар: 
болагина дарёга йикдшиб чукиб улган эмиш, — деб юриша- 
ди... йик,илмайди, дейсанми? Ана-ана, к,амиш ичига кириб 
кетди, — деди у к,улок, солиб туриб.
54


Цамишларнинг ораси очилгандай булиб, шитирлай 
бошлади.
— Тентак Акулина сув тагига тушиб чикдандан бери 
жинни булиб к,олган, дейишади, ростми? — деб суради 
Костя.
— Сув тагига тушиб чикдандан бери... Х,озир бир х,о- 
латда-я! Аммо илгари жуда чиройли булган экан. Сув 
одами уни ак,лдан оздириб к,уйган, дейишади. Афтидан, у 
тезда к,утк,ариб олинишини кутмаган экан. Ана шундай 
к,илиб, сув одами уни сув тагида жинни к,илиб к,уй- 
ган.
Бу Акулинани мен узим бир неча марта курган эдим. 
Жулдур кийимли, х,аддан ташцари озгин, кумирдай к,о- 
ра — сахтиён юзли бу хотин доим тишларини иржайтирга- 
нича атрофга маъносиз кдраб, чупдек ингичка кулларини 
кукрагига мах,кам босиб, гох, бир оёгини ва гох,о иккинчи 
оёгини ерга куйиб, йул устида, бир жойда неча соатларга- 
ча худди темир к,афасдаги вах,ший х,айвондек лапанглаб 
турарди. У х,еч бир гапни англамайди, баъзан титраб-к,ак,- 
шаб хохолаб кулади, холос.
— Акулина, — деб сузини давом эттирди Костя, — сев- 
гани алдагани учун узини сувга ташлаган эмиш.
— Худди шунинг учун.
— Вася эсингдами? — деб хафалик билан суради 
Костя.
— Цайси Вася? — деди Федя.
— Мана шу дарёга чукиб кетган Вася-чи, уша, — деб 
жавоб к,айтарди Костя. — Цандай яхши бола эди-я! Эсиз- 
гина, к,андай аломат бола эди-я! Онаси Феклиста уни — 
Васяни жуда яхши курарди. Феклиста унинг сувга чукиб 
улиб кетишини худди олдиндан сезиб юргандай буларди. 
Вася ёзда биз билан, болалар билан бирга чумилгани 
дарёга кетаётган пайтларда, онаси типирчилай бошларди. 
Бошк,а хотинлар х,еч нарса демай, кир тогораларини кута- 
риб ёнимиздан утиб кетаверардилар. Феклиста эса того- 
расини ерга к,уйиб: «Цайт, буёцда, к,айт, борма, к,узичо- 
гим! Х,ой, цайтсанг-чи, болагинам!» — деб уни чак,ира бош­
ларди... Унинг дарёга цандай чукиб кетганини х,еч ким 
билмайди. У дарё к,иргогида уйнаб юрарди, онаси х,ам 
ёнгинасида туриб пичан богларини тахларди, шу вак,т она- 
сига бирдан аллакимнинг сувни шалоплатиб, огзидан ва- 
рак,латиб купиклар сочгани эшитилиб цолади, к,араса — 
сув юзида Васянинг шапкаси ок,иб юрган эмиш. Феклиста 
ана шунда акддан озиб к,олган: к,ачон к,арасанг, у Вася 
сувга чуккан жойга келиб ётади-да, ашула айтади, эсла-
55


рингдами, Вася х,аммавак,т бир ашулани айтар эди-ку, у 
уша ашулани айтиб йиглайди, уксиб-уксиб йиглайди.
— Ана, Павлуша келяпти, — деди Федя.
Павел к,озончада лик, тула сув кутариб гулхан олдига 
келди.
— Болалар, биласизларми, — деб суз бошлади у, бир 
оз жим тургандан кейин, — иш ёмон.
— Х,а, нима гап? — шошиб суради Костя.
— Мен Васянинг овозини эшитдим.
Х,амма болалар титраб кетдилар.
— Нима дединг, нима дединг? Рости билан-а? — деди 
Костя довдираб.
— Худо урсин, рост. Сувга энди энгашаётган эдимки, 
бирдан Васянинг овозига ухшаган бир овоз: «Павлуша, 
х,ой Павлушажон, буёкда кел», — деб мени чак,ирди, овози 
худди дарёнинг тагидан эшитилгандай булди. Мен шошил- 
ганимча к,озончага сув олиб, дарё лабидан йирок,лашдим.
— Эй худо-е, эй худо-е! — деб юборишди болалар, чу- 
к,иниб туриб.
— Павел, ундай булса, сени сув одами чацирибди, — 
деди Федя, — Х,озиргина биз Вася тугрисида гаплашиб 
турган эдик.
— Оббо... бу ёмон нарсанинг аломати-ку, — деди Илю­
ша урнидан бир кузгалиб к,уйиб.
— Хайр, к,уявер, х,ечк,иси йук,! — деди Павел цатъий 
цилиб ва яна утиРДи- — Пешонада ёзилганини курмай 
илож йук,.
Болалар чурк, этмай к,олдилар. Павелнинг сузидан к,ат- 
тик, таъсирланганлари куриниб турарди. Улар ухламок,чи 
булгандек гулхан ёнига жой тутрилай бошладилар.
— Бу нима? — деб суради тусатдан Костя, бошини сал 
кутариб.
Павел кулок, солди.
— Бу, чийиллаб учиб кетаётган лойхуракларнинг то- 
вуши.
— Улар к,аёк,к,а учиб кетишяпти?
— Циш булмайдиган тарафларга.
— Циш булмайдиган жойлар х,ам борми?
— Бор.
— Узокдами?
— Жуда узовда, иссик, денгизлар орк,асида.
Костя чук,ур нафас олди-да, кузларини юмиб, ухлаб 
к,олди.
Болаларнинг ёнига келиб утирганимга уч соатлардан
56


ортик, булган эди. Них,оят, ой х,ам чикди; мен унинг чикда- 
нини дарров пайцамадим, чунки у жуда кичкина ва на- 
фис эди. Бу ойсиз кеча х,ам худди аввалгидек х,ашаматли 
куринарди... Аммо бундан бир оз вак,т илгари баланд ос- 
монда турган купгина юлдузлар энди ернинг к,орайиб ку- 
ринган четларига энган эдилар; х,амма нарса одатда фа- 
цат тонготар пайтдагина жимлик к,учогига киргандек, 
бутун теварак-атроф жимжит эди; х,амма нарса тонг пай- 
тидаги к,аттик, ширин уйкуда ором олмокда эди. Х,авонинг 
х,иди энди унча ёк,имли эмасди, х,аво яна салдинлашгандай 
булди... Ёз кечалари калта!.. Гулхан суна бошлаган сари 
болаларнинг товушлари х,ам аста-секин тина бошлади... 
Х,атто итлар х,ам мудрардилар; юлдузлардан тушиб турган 
саргиш кучсиз ёгдулар ичида отларнинг бошларини солин- 
тириб ётганлари аранг куринарди... Кузимни сал уйк,у 
олди, кейин мени мудрок, босди.
Салк,ин шабада юзимни силаб утДи- Кузимни очсам, 
тонг ота бошлаган экан. Х,али тонгги к,изиллик булмаса 
х,ам, шарк, томон ок,аришиб к,олган эди: гарчи хирарок, ку- 
ринса х,ам, х,арх,олда х,аммаёк, куринарли булиб к,олди. 
Ок,иш-кулранг осмон тобора ёришиб, ок,ариб, мовий тусга 
кирмокда эди; юлдузлар милтиллаб ёниб-учиб турарди, 
ерлар намланганди, баргларда майда шабнам доналари 
тизилиб ётарди; унда-бунда цаттик, товушлар, овозлар эши- 
тила бошлади: эрталабки майин шабада ер устида эрка- 
ланиб сайр к,илмокда эди. Баданларим бу шабадага ёк,им- 
ли, енгил к,алтираш билан жавоб кдйтарди. Мен сапчиб 
урнимдан туриб, болалар олдига бордим. Улар тутаб ёниб 
турган гулхан теварагида к,аттиц ухлаб ётардилар; фацат- 
гина Павел уйгонди-да, бир оз кутарилиб, менга тикилиб 
к,араб турди.
Мен бош к,имирлатиб7 «хайр» деган ишорани к,илдим 
ва х,овури чик,иб турган дарё буйлаб уз йулимга жунадим. 
Икки чациримча юрмасимданоц теварагимдаги кенг нам 
утлокда, олд томонимдаги яшил тепаликларга, к,атор кет- 
ган урмонларга, орца тарафимдаги узун чанг йулга, йил- 
тиллаган цизил буталарга, сийраклашаётган туман ости- 
дан уялиб цараб турувчи дарёга кучли, иссик, ёругликнинг 
аввал оч-к,изил, кейин к,изил рангдаги заррин тулк,инлари 
к,уйила бошлаган эди... Х,амма нарса тебраниб кетди, бир- 
дан уйгонди, куйлаб юборди, шовцин кутарди, тилга кирди. 
Х,аммаёк,да йирик шудринг доналари к,изгиш тусда олмас- 
дай ялтириб турарди; рупарамдаги бутхона к,унгироги- 
нинг товуши, худди эрталабки салк,ин х,аводан нафас олиб
57


яйрагандай, аник, ва равшан эшитилди, шу онда т;усатдан 
менга таниш болалар дам олган йилк,иларини х;айдаб, 
ёнимдан от чоптириб утиб кетдилар...
Афсуски, Павелнинг 
ÿuia 
йили ÿлгaнини х,икоя охирида 
айтиб ÿTMOFHM лозим б^глади. У сувга 4ÿKn6 эмас, отдан 
йик,илиб утшбди. Эсизгина, 
Kÿn 
яхши бола эди!
1851 йил.

Download 1,51 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish