Muhandislik geodeziyasi

2. Qiyalik burchaklarini hisoblash
Taxeometrik poligoni stansiyalari orasidagi qiyalik burchaklari quyidagicha topiladi: ν_st = .
Masalan:
ν_II = ;
ν_V =
Tafsilot nuqtalariga qiyalik burchagi:
v_taf = DCh - NO’
formulasidan topiladi.
masalan: ν₁ = +0°07′- (-0°01′) = 0°08′;
ν₂ = -0°22′- (-0°01′) = - 0°21′ va h.k.
3. Poligon tomonlarining gorizontal qo‘yilishini hisoblash
Tasvirlov jarayonida dalnomer yordamida o‘lchangan qiya masofalar D orqali ularning gorizontal qo‘yilishi (proeksiyasi) d hisoblanadi (9-jadv.; 7-ustun).
d = D · cos² ν.
Masalan:
d_II = 52,6 ·cos² 0°46′ = 52,6 m;
d_V = 284,4·cos²1°13,5' = 284,3 m va h.k.
4. Nisbiy balandliklarni hisoblash
Nisbiy balandliklar quyidagi formula orqali topiladi:
h = d · tgν.
Masalan:
h_I = 52,6m · tg (-0°46′) = -0,70 m .

Qaratish balandligi asbob balandligi dan farqli bo‘lgan hollarda nisbiy balandliklarni formulasi quyidagicha bo‘ladi:

h = d·tgν + i – .
Masalan, 6 chi qaratish nuqtasi uchun i = 1,40 va = 2,00, shuning uchun
H₆ = 94,0 · tg (- 0º 26') +1,40 - 2,00 = - 0,71 + 1,40 - 2,00 = -1,31 m.
9- jadval

	Bajaruvchi_______________"___" ____________20 y
Karatish nuktalari	Gorizontal doiradagi sanok			Dalnomer masofa D,m	Doira holati		Vertikal doira sanoklari			Kiyalik burchagi v					Karatish balandligi l, m	Gorizontal kuyilish d,m	Nisbiy balandlik h,m		Balandlik H, m
	0	′					0		′	±	0		′
1	2	3		4	5		6		7	8	9		10		11	12	13		14
ST I NO‘= -0°01′ K=100 C=0 i=1,38m
II	0	0		52,6	Dch		-0		47	-	0		46		i	52,6	-0,7
					Do‘		0		45						i
V	132	42		284,4	Dch		1		13	+	1		13,5		i	284,3	6,08
					Do‘		-1		14						i
II	0	0			Dch
1	175	20		84			0		7	+	0		08		i	84	0,19
2	185	10		50			-0		22	-	0		21		i	50	-0,3
3	219	4		31			-0		23	-	0		22		i		-0,2
II	0	0			Dch

5. 1÷4 bandlarda ko‘rsatilgan hisob - kitoblar taxeometrik jurnalda barcha stansiyalar uchun bajariladi.


Poligon nisbiy balandliklarni tenglash jadvalini ishlash

9-jadvalda H larni (14-ustun) hisoblashdan avval taxeometrik poligon tomonlari nisbiy balandliklarini tenglash va stansiyalar balandligini hisoblash jadvali ishlanadi (10-jadval).

Bunda taxeometrik tasvirlov jurnalidan poligon stansiyalari orasidagi dalnomer masofalar D, hamda to‘g‘ri va teskari (masalan, X_I-V va X_V-I) nisbiy balandliklari ko‘chirib yoziladi (10-jadval, "Nisbiy balandliklar"ustunlari).
O‘rtacha nisbiy balandliklar hisoblanadi:
Masalan:
.
Poligon nisbiy balandliklari xatosi quyidagicha topiladi:
f_h = ∑h_o‘rt .
Bizning misolimizda ∑h_o‘rt. = -0.15m
10- jadval.
Hisbiy balandliklarni tenglash jadvali

Poligon nuqtalari №	Dalnomer masofalar D,m	Nisbiy balandliklar, m.			Tuzatilgan nisbiy ba- landliklar	Balandliklar belgisi H, m
		to‘g‘ri	teskari	o‘rtacha
1	2	3	4	5	7	8
I				+0,01		121,05
	52,6	-0,70	+0,70	-0,70	-0,69
II				+0,03		120,36
	151,6	+2,18	-2,20	+2,19	+2,22
III				+0,04		122,58
	221,4	+3,16	-3.12	+ 3,14	+ 3,18
IV				+0,04		125,76
	221,4	+ 1,29	-1,76	+ 1,27	+ 1,31
V				+0,05		127,07
	284,5	-6,08	+ 6,08	-6,08	-6,02
I						121,05
Jami:	R=1137,70			Σ =-0,15	0,00

Yo‘l qo‘yarli bog‘lanmaslik xatosi teng: _,
bunda P — poligon perimetri; n —nisbiy balandliklar soni, n=5.
Masalan: f_{h y.q. = .} Ko‘rinib turibdiki, f_h < f_{h y.q.} , ya’ni 0,15m<0,17m. SHuning uchun tuzatma = - lar hisoblanib, nisbiy balandliklarga kiritiladi va tuzatilganlari hisoblanadi.
h_tuz = h_o’rt  .
Masalan:
h _to’g’ri= -0,70 + 0.01 = - 0.69m.
Taxeometrik poligoni nisbiy balandliklarini tenglash va poligon uchlari mutloq balandliklarini hisoblash

Poligon nuqtalari balandlik belgisi quyidagicha hisoblanadi:

H_n+1 = H_n + h_tuz.
Masalan: H_I=H_B+ h_tuz1 = 121.05 - 0.69 =120.36m. H_III=H_II+h_muz2 =120.36 +2.22 = 122.58m .
Tafsilot nuqtalari belgisini hisoblash formulasi
H_taf= Hstan+ h_taf.
Masalan: H₁ = H_I + h₁= 121.05 +0.19 = 121.24m.
SHuningdek, H₆ = H_II + h₆ = 120.36 - 1.31 = 119.05m.
SHu tartibda jurnaldagi hamma tafsilot nuqtalari balandliklari hisoblab topiladi.
Nazorat savollari

1. 
   Taxeometrik jurnalini ishlash tartibi.
   

1. 
   Jurnalda NO‘, ν ,d va h lar qanday hisoblanadi?
   

2. 
   Taxeometrik yo‘lini nisbiy balandliklar bo‘yicha tenglash.
   
3. 
   Stansiyalarning balandlik belgisi qanday hisoblanadi?
   
4. 
   Relf nuqtalarining balandlik belgisi qanday hisoblanadi?
   

LABORATORIYA ISHI № 17


Topografik tarx tuzish.


Ishdan maqsad: Taxeometrik tasvirlov tarxini tuzishni o‘rganish.
Taxeometrik tasvirlov tarxi A3 formatda 1 : 2000 miqyosda tuziladi.
Tasvirlov asos shoxobchasi bo‘lib, teodolit poligoni nuqtalari xizmat qilgan. SHuning uchun talabalar XCHI №1 dagi o‘zlari hisoblab topgan poligon nuqtalari koordinatalari X va U lardan foydalanib, formatga yana 5 burchakli poligon tushirishlari kerak.
Bundan so‘ng tafsilot nuqtalari sirtqi-o‘lchagich, masshtabli chizg‘ich (lineyka) va transportir yordamida tarxga tushiriladi. Buning uchun transportirning 0°-180° li chizig‘ini teodolit limb doirasining 0°00^′ sanog‘i to‘g‘rilangan yo‘nalish (I chi stansiyada turganda, I-II tomon) bo‘yicha joylashtiriladi. Transportir markazi (0) tasvirlov qilingan stansiya (I) bilan tutashtiriladi. So‘ng soat mili harakati yo‘nalishi bo‘yicha 2-ustundagi gorizontal doira sanog‘iga ko‘ra gorizontal burchak β=175° 20′ o‘lchab chiziq chiziladi, hosil bo‘lgan yo‘nalishda gorizontal masofa d=84.0m qo‘yiladi va tafsilot nuqtasi o‘rni belgilanadi (33-rasm) .

33-rasm

Tarxga tushirilgan nuqtalarning o‘ng tarafiga kasr chizig‘i chiziladi va maxrajiga nuqta nomeri, suratiga esa uning balandlik belgisi yozib qo‘yiladi.

34-rasm. Kroki
Balandlik belgilari bir xil qiymatga ega bo‘lgan nuqtalar to‘g‘ri siniq chiziqlar bilan tutashtirilib, gorizontallar o‘tkaziladi. Yirik gorizontallar (har beshinchi) qalin, qolganlari ingichka jigar rangdagi chiziqlar bilan rasmiylashtiriladi( 35-rasm).
Nazorat savollari
1.Topografik tarx tuzish tartibi.
2.Topografik tarx asosi, nima asosida chiziladi?
3.Relef va tafsilot nuqtalari qanday chiziladi?
4.Gorizontallar qanday o‘tkiziladi?
5.Topografik tarx qanday rasmiylashtiriladi?
O‘zbekiston temir yo‘llari DATK
ToshTYMI
“Ko‘priklar va tonnellar” kafedrasi
Toshkent O‘quv poligoni

Bajardi: Tekshirdi:		Taxeometrik tasvirlovi tarxi. 2014
1:2000 1-santimetrda –20 metr Koordinatalar tizimi shartli Gorizontallar xar 1metrda o‘tkazilgan

35-rasm
LABORATORIYA ISHI № 18


Topografik tarxda masalalar echish

Ishdan maqsad: Topografik tarxda masalalar echishni o‘rganish

Topografik tarx va xaritalarda joy tafsiloti va relef tas­virlanganidan, bular muhandislik ishlarida ko‘proq, qo‘llaniladi. Topografik reja bo‘yicha turli muhandislik inshootlari (tosh yo‘l, temir yo‘l, bino va boshqalar) loyihalanadi. Bunda gorizontallar oralig‘i, rejadagi chiziq nishabi, qiyalik burchagi, qiyalik tikligi kabi masalalarni aniqlash kerak bo‘ladi. Topografik rejada asosan geodeziyaga oid quyidagi masalalar echiladi:

1. 
   Berilgan nuqtaning balandlik belgisini aniqlash
   

Agar nuqta gorizon­tal ustida yotgan bo‘lsa, uning belgisi gorizontalning belgi­siga teng bo‘ladi. Nuqta ikki gorizontal orasida yotganda esa uning belgisi quyidagicha aniqlanadi: masalan, 35-rasmdagi ikki gorizontal oralig‘iga joylashgan A nuqtaning belgisini topish uchun shu gori­zontallarga perpendikulyar chiqariladi, perpendikulyarning gori­zontallar bilan kesishuv nuqtalari S va V bilan belgilanadi.

36-rasm
Bu nuqtalar balandlik belgisi H_с=124,00 m., H_в=123,00 m., gorizontallar kesimi h = 1,0 m. va shu nuqtalar orasidagi masofani gorizontal qo‘yilishi qiymati tarhdan o‘lchagich yordamida o‘lchab olinib, tarx miqyosiga ko‘ra (36 - rasm)
СВ = d =40 m., SA= d₁=30 m., AV =d₂=30 m. вo‘lsa,uchburchaklarning o‘xshashligidan h_1, h₂ - berilgan nuqtaning S va V nuqta­lardan bo‘lgan nisbiy balandligi quyidagicha hisoblanadi:


dan h₁= h* 1,0*
dan h₂= h*
SHunda A nuqtaning balandlik belgisi H_S orqali quyidagicha topiladi:
H_A=H_S- h₁ = 124,00 m.– 0,75 m. = 123,25 m. (a)
H_V orqali esa quyidagicha aniqlanadi:
H_A=H_V+h₂ = 123,00 m.+ 0,25 m. = 123,25 m. (в),
masala echiladi.(a) formula asosiy, (в) formula esa tekshirish formulasidir.


Rejada berilgan chiziqning qiyalik burchagini aniqlash

Bu masala joyning qiyaligi qanday ekanligini bilish uchun kerak. Agar rejada kesim balandligi h va rejadagi MN=d chiziq gorizontal qo‘yilish bo‘lsa, qiyalik burchagi formulaga asosan topiladi. YA’ni rejada kesim balandligi h hamisha ma’lum, d qiymatini o‘lchagich bilan rejadan olib, reja masshtabi bo‘yicha aniqlanadi. tg ν qiymati aniqlangach, trigonometrik funksiyalar jad­vali orqali V qiymati topiladi. d qo‘yilish deyiladi. Qiyalik burchagi qancha katta bo‘lsa, qiyalik shuncha tik bo‘ladi. Ikki gorizontal orasidagi eng qisqa masofa eng katta qiyalik tikligida bo‘ladi. Qisqa masofa ikkala gorizontalga perpendikulyar bo‘ladi; bu chiziq qiyalik chizig‘i deyiladi.d=40,0 m desak, h=1m bo‘lganda tg ν ; shunga ko‘ra ν=1^º26' bo‘ladi.

Qiyalik burchagini quyidagi formula bilan aniqlash ancha qulay:
ni yoki
kabi yozib va ν ni radian o‘lchovida ifodalasak, bo‘ladi.
qiymatini qo‘ysak, ν = 3438^/ d/h chiqadi.
Bu formula bilan hisoblashda trigonometrik funksiyalar jadvali kerak bo‘lmaydi.Bu masala rejada muhandislik ishlariga oid masalalarni echishda juda ko‘p uchraydi va ancha vaqt oladi. CHiziqning uzunligi bo‘yicha hech qanday hisobsiz qiyalik burchagini aniqlash uchun hamma topografik reja va kartalarda qo‘yilish (burchak) grafigi yasaladi.
Qo‘yilish (burchak) grafigini yasash

Berilgan chiziqning qiyalik burchagi ν ni aniqlash uchun qo‘yilish grafigi yasaladi. Grafik rejadagi kesim balandligi h ning qo‘shni gorizontallar orasidagi masofa d ga nisbati asosida yasaladi. Qiyalik burchagining tangensi tg ν = dan d = h ctg ν bo‘ladi. Berilgan karta va rejada h o‘zgarmas bo‘lganidan, d qiyalik burchagi ν ga qarab o‘zgaradi. Grafik yasash uchun ν ga ixtiyoriy qiymatlar berilib, d = h ctg ν formula yordamida d ning bir necha qiymati topiladi.

Reja tagiga gorizontal to‘g‘ri chiziq chizilib, chap uchidan ix­tiyoriy bir kesma (1sm) bir necha marta ketma-ket qo‘yiladi. Bo‘laklarga chap uchidan boshlab, 1⁰,2⁰,3⁰ va hokazolar yoziladi va shu nuqtalardan chiqarilgan perpendikulyar chiziqlarga reja masshtabi bo‘yicha hisoblangan d qiymatlari reja masshtabida qo‘yiladi. (37-rasm)
Topilgan nuqtalar ketma­-ket ravon egri chiziq bilan tutashtirilsa, bur­chakning qo‘yilish grafigi yasalgan bo‘ladi. Grafik bo‘yicha 35 -rasmdagi MN chiziqning qiyalik burchagini topish uchun MN kesma uzun­ligi o‘lchagich bilan olinib, grafikda shu uzunlikka to‘g‘ri kelgan kesma topi­ladi va qiyalik burchagi 38-rasm bo‘yicha aniqlanadi. Rejada MN chiziqning qiyalik burchagi ν = 1⁰ 26^'
11 - jadval

ν	1^º	2º	3º	4º	5º	10º	20º	30º
d	58,7	29,3	19,6	14,8	11,4	5,9	2,9	1,9

37-rasm.
Berilgan chiziqning nishabini aniqlash
Buning uchun ham kesim balandligi h ning MN chiziq uzunligi d ga nisbati topiladi, chiqqan son chiziqning nishabi bo‘ladi.
Masalan, h=1m, d=40,0m bo‘lsa, i=1/40,0 =0,025 bo‘ladi.
Bunda ham nishab grafigi chiziladi.
Nisbiy balandlikning gorizontal qo‘yilish d ga nisbati nishab deyiladi va i bilan belgilanadi:
i = h / d.
bundan: d = h / i
Grafik yasash uchun 12-jadval tuziladi (h=1m). Gorizontallar oralig‘i hisobga olinib, i ga jadvaldagi qiymatlar qo‘yiladi va d topiladi.
12-jadval

i	0,01	0,02	0,03	0,04	0,05	0,1	0,2	0,3
d	100	50	33,3	25	20	10	5	3,3

Gorizontal o‘tkazilgan to‘g‘ri chiziq bo‘yicha teng (1sm li) kesmalar ketma-ket qo‘yiladi, topilgan bo‘laklarga 1 jadvaldagi nishablar qiymati 0,010 dan boshlab qo‘yiladi. Topilgan nuqtalar­dan perpendikulyar chiqarilib, bularga to‘g‘ri kelgan d qiymatlari reja masshtabi bo‘yicha qo‘yiladi.

38-rasm
Topilgan nuqtalar ketma-ket egri chiziq bilan bir tekis tutashtirilsa, nishab grafigi yasaladi (38-rasm). Berilgan MN chiziqning nishabini aniqlash uchun, MN chiziqning uzunligi rejadan o‘lchagich bilan olinib, grafikka qo‘yila­di va to‘g‘ri kelgan nishab aniq­lanadi. Rejadagi MN chiziqning nishabi i=0,060.
4. Gorizontallar rejada berilgan yo‘nalish bo‘ylab, ma’lum nishabdagi chiziqni o‘tkazish. Berilgan 9 nuqtadan nishabi i=0,100 bo‘lgan chiziqni 5 nuqtaga tomon davom ettirish kerak bo‘lsa, ni­shabning quyilish grafigidan sirkul bilan i=0,100 ga to‘g‘ri kel­gan kesma olinib, bu kesma 9 nuqtadan boshlab, gorizontallarni ketma-ket kesishtirib qo‘yib borilsa, 5 nuqta topiladi (35-rasm).
5. Berilgan CD chiziqning profilini chizish (35-rasm). CHiziq profili millimetrovka yoki rejaning bir chekkasiga chiziladi. Bu­ning uchun, ko‘ndalang profildagidek, biror gorizontal chiziq oli­nib, undan 10 mm yuqoridagi ikkinchi gorizontal chiziq o‘tkaziladi (39-rasm), hosil bo‘lgan grafaga oraliq masofalar yoziladi.
Ikkinchi gorizontal chizikdan 15 mm yukorida uchinchi gorizon­tal chiziq chiziladi. Bu grafaga esa belgilari, ya’ni CD chiziqning gorizontallar bilan kesishuv nuqtalarining belgisi yozila­di. So‘ngra shu belgilar bo‘yicha uchinchi chiziqdan 7...8 sm yuqori­da ma’lum masshtabda profil chiziladi. Profil chizishda gorizontal masofalar masshtabi 1:1000, vertikal masofalar masshtabi 1:200 olindi. Gorizontallar orasidagi m,n va q nuqtalar belgisi ham aniqlanib, profilga tushiriladi. Bu nuqtalardan m va q suv bo‘li­nuvchi chiziqda, n esa suv yig‘uvchi chiziqda yotadi.

39-rasm


Nazorat savollari
1.Ikki qo‘shni gorizontal orasidagi nuqtaning balandlik belgisi qanday hisoblanadi ?
2.Ikki qo‘shni gorizontalni tutashtiruvchi chiziqning qiyalik burchagi qanday hisoblanadi ?
3. Burchakni qo‘yilish miqyos grafigi qanday tuziladi ?
4.Ikki qo‘shni gorizontalni tutashtiruvchi chiziqning nishabligi qanday hisoblanadi ?
5.Nishablikni aniqlash uchun miqyos grafigi qanday tuzilidi ?
6.Ma’lum yo‘nalish bo‘yicha berilgan nishablikdagi chiziq qanday o‘tkiziladi ?
7.Berilgan yo‘nalish bo‘yicha kesim qanday tuziladi ?

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati:

1. 
   Федоров В.И., Шилов П.И. Инженерная геодезия. Москва: Недра, 1987.
   
2. 
   Дўстмуҳамедов М. Ю. Муҳандислик геодезияси. Тошкент: Ўзбекистон, 1998.
   
3. 
   Визгин А.А. и др. Инженерная геодезия. Москва: Высшая школа, 1985.
   
4. 
   Визгин А.А. и др. Практикум по инженерной геодезии. Москва: Недра, 1998.
   
5. 
   Большаков В.Д. и др. Справочное пособие. Геодезия. Изыскания и проектирование инженерных сооружений. –– М.: Недра, 1991.
   
6. 
   Резницкий Ф.Е. Инженерная геодезия: Уч. пособие для сту-дентов специальностей «Строительство ж. д., путь и путевое хозяйство». Екатеринбург. Изд-во УрГУПС, 2000.
   
7. 
   Е.Б. Клюшин, М. И Киселев и др. Инженерная геодезия. Учебник для вузов. и др. –М.: Высшая школа , 2002.
   
8. 
   Қаюмова Х.Т. ва б. Муҳандислик геодезиясидан лаборатория ишларини бажариш учун услубий кўрсатмалар (рус ва ўзб.) Ташкент: ТашИИТ,_{, ,}2008.
   
9. 
   Қаюмова Х.Т. ва б. Муҳандислик геодезиясидан № 1,2,3 ҳисоб-чизма ишларини бажариш учун услубий қўлланма (рус ва ўзб.). Тошкент: ТошТЙМИ, 2010.
   
10. 
    Хренов Л.С. Тахеометрические таблицй, М.: Наука, 1978.
    
11. 
    Ганьшин В.Н.. Хренов Л.С. Таблицы для разбивки круговых и переходных кривых. М: Недра, 1985.
    

Mundarija

	Laboratoriya ishi № 1 Masshtablar. Topografik xarita va tarhlar.	3
	Laboratoriya ishi № 2 Topografik xarita, tarh va kesimlar. Tarx va xaritalarda masalalar echish
	Laboratoriya ishi № 3 CHiziq olish va L3 po‘lat lentasida masofa o‘lchash	8
	Laboratoriya ishi № 4Teodolit 2T30. Tuzilishi va tekshirishlari.	13
	Laboratoriya ishi № 5 Azimut burchakni o‘lchash. Gorizontal burchakni nollarni tutashtirish usuli bilan o‘lchash.	17
	Laboratoriya ishi № 6 Priyomlar usulida gorizontal burchaklarni o‘lchash	20
	Laboratoriya ishi № 7 YOpiq poligon ichki burchaklarini o‘lchash va tenglash.	22
	Laboratoriya ishi № 8 Teodolit tasvirlovining kameral ishlari. Koordinatalar hisoblash jadvalini ishlash	23
	Laboratoriya ishi № 9 Ochiq teodalit yo‘llari burchak uchlari koordinatalarini hisoblash jadvalini ishlash
	Laboratoriya ishi № 10 Teodalit tasvirlovi tarxini tuzish.	28
	Laboratoriya ishi № 11 Poligon yuzalarini hisoblash	32
	Laboratoriya ishi № 12 Teodolit vertikal doirasi tuzilishi va tekshirishlari. NO‘ va K ni aniqlash	35
	Laboratoriya ishi № 13 Dalnomerlar va lazerli dalnomerlar bilan masofa o‘lchash	37
	Laboratoriya ishi № 14 Bir stansiyada taxeometrik tasvfirlovni bajarish	40
	Laboratoriya ishi № 15 Joy andozasi bo‘yicha gorizontalli tarh tuzish	43
	Laboratoriya ishi № 16 Taxeometrik tasvirlovining kameral ishlari. Taxeometrik jurnalini ishlash	45
	Laboratoriya ishi № 17 Topografik tarx tuzish.	50
	Laboratoriya ishi № 18 Topografik tarxda masalalar echish	53
	Foydalangan adabiyotlar	59