Mustaqillik tufayli davlatchilik tariximiz tub burilish pallasiga kirdi

Buxoro amirligi deb atala boshladi. Amirlikda hokimiyat 1920— yilgacha

Mang‘itlar sulolasi qo'lida bo'ldi.

Muhammad Rahim hukmronligini beklik-viloyatlardagi boshqa

qavmlardan bo‘lgan hokimlar tan olmadilar. Amir mang'itlarga tayanib

hokimiyatni markazlashtirishga intildi. Barcha qabilalarning

hukmdorlarini Buxoroga yig‘ib, ulardan markaziy hokimiyatga

bo'ysunishni talab qildi, aks holda, qattiq jazolanishi haqida

ogohlantirdi. Viloyatlardagi ko'pgina hokimlar, bebosh amaldorlar

hokimiyatdan chetlashtirilib, yer-mulki tortib olinib boshqa joylarga

ko'chirildi. Ular o ‘rniga am ir qabiladoshlaridan tayinlandi.

Muhammad Rahim Buxoro minorasi yonidagi o ‘z qarorgohini

maxsus qurdirgan Arkka ko‘chirdi. O'zboshimcha beklarni Arkka

chaqirib qattiq jazoladi. Tarqoqlikni bartaraf etish maqsadida ko‘pgina

bekliklarga - Sam arqand, Jizzax, 0 ‘ratepa, Xisor, Boysun,

Shahrisabzga qarshi qonli urushlar qildi, ko‘pgina viloyatlar vayron

bo'ldi. Muhammad Rahim Nurotada istiqomat qiluvchi burgut qabilasi

qo'zg'olonini bostirib, ularning harbiy istehkomlarini buzib tashlab,

o‘zlarini Buxoro tumaniga ko'chirdi. Miyonqal’a qipchoqlariga

hujum qilib, istehkomlarini buzib tashlaydi, yo'lboshchi.larini qatl

etib, qolganlarini ko‘chirib yuboradi.

Muhammad Rahim vafotidan keyin o'zaro urushlar yanada

kuchaydi. Viloyat hukmdorlari mang'itlarning markaziy hokimiyatiga

qarshi qo'zg'olonlar ko‘tardi.

Kenagas, yuz, baxrin, burgut, saroy qabilalarining qo'zg'olon-

lari, hokimiyatga o'tirgan Doniyolbiyning ularni bostirish uchun

qilgan urushlari minglab odamlarning yostig'ini quritdi. Doniyolbiy

qo‘shinlar xarajati uchun qo'shimcha soliqlar joriy etib aholi

noroziligini oshirdi. Buxoro hunarmandlari va tijorat ahli 1784— yilda

qo'zg'olon ko'tardi. Qo'zg'olonni bostirish jarayonida minglab odamlar

qurbon bo'ldi.

Amir M a’sum («begunoh amir») deb nom olgan Shohmurod

(1785-1800— yillar) tarqoqlikka qarshi kurashni davom ettirdi. Amir

Shohmurod boshqaruv tartibini o'zgartirish, amaldorlar tarkibini

yangilash choralarini ko'rdi. Amir ikki yirik davlat arbobi - Davlat

qushbegi bilan Nizomiddin qozikalonni saroy, qo'shin va boshqa

sohadagi amaldorlar huzurida o'z qo'li bilan o'ldirdi. Soliqlami tartibga

soldi. Buxoro aholisiga tarxan yorlig'ini topshirdi. Unga binoan aholi

savdo daromadidan boj to'lashdan, hunarmandlar pul yig'imidan,

majburiy mehnat va soliqlardan ozod etildi. Shuningdek, xiroj, nikoh

puli, tarozi haqi va boshqa yig'imlar miqdori kamaytirildi.

Shohmurod davrida Buxoro amirligi nisbatan m ustahkam -

langan bo'lsa-da, o'zaro urushlar to'xtamadi. G'arbiy chegaralarda

esa Xiva xoni qo'shinlari hujumga o'tar, ekinzor va bog'lar payhon

qilinar, qishloqlar vayron bo'lar, odamlar va chorva mollar haydab

ketilar edi. !Buxoro amirligi o'zbek xonliklari orasida o'zining

hududiy o'rni, aholisi va tabiiy resurslari jihatidan muhim mavqega

ega edi.

XIX asrga kelganda, Buxoro amirligining hududi qariyb 200 ming

kvadral kilometrni tashkil etardi. Uning chegaralarijanubda Amudar-

yoning so'l qirg'og'idan boshlanib, Sirdaryoga qadar cho'zilgan qozoq

iuzlari bilan chegaradosh edi. Amirlik sharqda Pomir tog'lari, g'arbda

Xiva xonligi cliegaralarigacha bo'lgan hududni ishg'ol etardi. Buxoro

va Samarqand kabi yirik shaharlar joylashgan Zarafshon vodiysi

amirlikning markaziy qismi hisoblanardi. Qashqadaryo va Surxondaryo

vohalari, hozirgi Tojikiston hududidagi Vaxsh, Kafirnihon, Panj

daryolari vodiysida joylashgan shahar va qishloqlar, hozirgi Turkma-

niston hududidagi Murg'ob daryosi vohalaridagi yerlar Buxoro

amirligiga qarar edi.

Buxoro amirligining poytaxti Sharqda eng nufuzli shahar sifatida

e’tirof etilgan Buxoroyi Sharif edi. Yirik shaharlardan Samarqand,

Qarshi, Shahrisabz, Kitob, Termiz, Sherobod, Hisor, Dushanbe,

К о'lob va boshqalar amirlik tasarrufida edi. Marv va Choijo'y sha-

harlari uchun Buxoro amirligi bilan Xiva xonligi o'rtasida, Jizzax,

O'ratepa va Xo'jand shaharlari uchun Buxoro amirligi bilan Qo'qon

xonligi o-rtasida tez-tez urushlar bo'lib, bu shaharlar qo'ldan-qo'lga

o'tib turardi.

XIX asr birinchi yarmida Buxoro amirligida 2 millionga yaqin

aholi yashardi. Aholi amirlikning sersuv vohalarida yashab, jazirama

issiq, suvsizlik hukmronlik qiluvchi Qizilqum sahrolari va cho'llari

kimsasiz yastanib yotardi. Zarafshon vodiysida 300-350 ming,

Qashqadaryo vohasida 500 ming, Surxondaryo vohasida 200 ming,

Sharqiy Buxoroda 500 mingcha aholi yashardi. Amirlikning yirik

shaharlari - Buxoroda 60 ming, Samarqandda 50 mingga yaqin

aholi yashardi.

Aholi etnik jihatdan ko'pgina elatlardan iborat bo'lib, ularning

qariyb 57 foizi o'zbeklar edi. O'zbeklar bir qancha qabilalardan tashkil

topgan bo'lib, ular orasida mang'it, saroy, qo'ng'irot, jabg'u, qarluq,

qalmoq, nayman, qipchoq, ming, yuz qabilalari ko'pchilikni tashkil

etardi. Ular asosan Zarafshon, Qashqadaryo va Surxondaryo

vohalaridagi shahar va qishloqlarda yashardi. Buxoro amirlm 27 beklik: Karmana, Xatirchi, Ziyovuddin,

Nurota, Qarshi, Kitob, Shahrisabz, Chiroqchi, Yakkabog1, G ‘uzor,

Boysun, Sherobod, Denov, Karki, Chorjuy, Xisor, K o'lob,

Qorategin, Darvoz, Baljuvon, Sho‘g‘non-Rushon, Qo‘rg‘ontepa,

Qobodiyon, Kalif, Bo'rdalik, Qoboiyon bekliklaridan iborat edi. Har

bir beklikni amir tomonidan tayinlab qo'yiladigan hokimlar - beklar

idora qilardi. Hokim huzurida yuzlab mahalliy ma'murlar xizmat qilardi.

Manbalar amirlikda mahalliy ma’murlar soni 30000 kishini tashkil

ctganligidan guvohlik beradi. Hokim va uning xizmatkorlariga maosh

davlat xazinasidan berilmas edi, ular mahalliy aholidan olingan turli

- tuman soliq va to'lovlar hisobiga tirikchilik qilishardilar. Hokimlar,

soliq yig‘uvchilar, qozilar xohlagancha ish yuritardilar, ularning

faoliyatini belgilovchi qonun-qoidalar yo‘q edi. Ularning suiiste’mol-

lari xalq gardaniga og‘ir yuk boMib tushardi.

XIX asr 30— yillarida amir qo‘shinida 19 mingga yaqin yollangan

askarlar boMib, ular turli shahar va istehkomlarda harbiy xizmatni

o‘taganlar. Qo‘shin askarlari, asosan, o‘q-yoy, nayza, qilich, xanjar,

oybolta kabilar bilan qurollangan. Manbalar amir qo‘shinida piltali

miltiqlar va kichik to‘plar ham bo‘lganligidan guvohlik beradi.

Amir qo‘shinining jangovarlik darajasi past edi. Askarlar harbiy

mashqlarganisbatan ko‘proq mehnat bilan band bo‘lardi. Sipohlikka

15 yoshdan 70 yoshgacha erkaklar olinardi, qo‘shin safida keksayib

qolganlar anchagina bo‘lardi. Amirlikning yillik daromadi 2 mln. 300

ming so‘m bo'lgani holda, uning 1 mln. 300 ming so*mi qo‘shinni

saqlashgasarflanardi.Oziq-ovqat yetishmasligidan sipohlar qochardi,

kiyimi yupun edi. XIX asr 0 ‘rtalarida askarlar soni, piltali miltiq va

to‘plar ham anchagina ko'paygan. Qo‘shinda yuz boshi, ming boshi

singari harbiy lavozimlar bo‘lib, umumiy qo‘mondonlikni lashkar-

boshi boshqargan. Amirlikning qo‘shini muntazam bo‘lmay, zaruriyat

bo‘lganda to'planardi, ularni to‘plash qiyin kechardi. Bu amirlikning

zaif tomonlaridan biri edi.