N. N. Rasulova z. Q. Jumayeva

6. Ishlab chiqarish dasturi, uning tarkibi va ishlab chiqish tartihi
M ahsulotni ishlab chiqarish rejasi biznes-rejaning m uhim b o ’limi b o ’lib, 
odatda ishlab chiqarish faoliyati bilan sh u g ’ullanuvchi korxona tom onidan ishlab 
chiqiladi. U shbu b o ’lim da korxonaning ishlab chiqarish strategiyasi aks ettirilib, 
ishlab chiqarish ja ray o n i texnologik va tashkiliy nuqtai nazardan batafsil bayon 
qilinadi. Ishlab chiqarish rejasining asosiy vazifasi korxonaning belgilangan 
m uddatda kerakli m ahsulotni kerakli m iqdorda ishlab chiqarish im koniyatlarini 
asoslab berishdan iborat.
Ishlab chiqarish rejasi b o ’lim i quyidagi tuzilm aga ega b o ’lishi m um kin:
• ishlab chiqarish texnologiyasi;
• ishlab chiqarish kooperatsiyasi;
• ishlab chiqarish jaray o n i nazorati;
• a tro f m uhit m uhofazasi tizim i;
• ishlab chiqarish dasturi;
• ishlab chiqarish rejasining ishlab chiqarish quvvatlari bilan asoslanishi;
• ishlab chiqarish rejasining resurslar bilan ta ’m inlanganligi.
• xarajatlar bashorati
N oishlab chiqarish firm alari uchun uzoq m uddatli aktivlar va aylanm a 
m ablag’larga b o ’lgan talab va h arajatlar bashorati «M oliyaviy reja» b o ’lim ida 
aniqlanadi.
Ishlab chiqarish dasturi bo zo m i o ’rganish, korxona quvvatlarini baholash va 
sotuv hajm ini bashorat qilishdan s o ’ng ishlab chiqiladi. 
G ap shundaki, 
loyihalam ing aksari qism i uchun korxona ish boshlagan dastlabki yildayoq 
m uvaffaqiyatga erishishi real vazifa emas. Ishlab chiqarish faoliyati boshlangan 
zahoti belgilangan q u w a t bilan m ahsulot ishlab chiqarish im koniyatiga b o ’lgan 
yengil va oziq-ovqat sanoati uchun ham birinchi yilda ishlab chiqarish hajm i 
korxona quvvatlari 
y o ’l q o ’yishi m um kin b o ’lgandan kam roq 
m iqdorda 
rejalashtiriladi. B iroq bu doim iy qoidaga aylanib qolm asligi kerak.
B iznes-rejada har b ir turdagi m ahsulotning natural birliklaridagi ishlab 
chiqarish hajm i va uning oxirgi uch yildagi o ’zgarishlari to ’g ’risidagi ham da bu 
ko’rsatkichlam ing kelgusi 3-5 yildagi qiym atlari keltiriladi. Ishlab chiqarish 
dasturining asosiy k o ’rsatkichlari yalpi m ahsulot, tayyor (tovar) m ahsulot va 
tugallanm agan 
ishlab 
chiqarish 
(ishlov 
berish 
tugallanm agan 
m ahsulot) 
hisoblanadi. T ayyor (tovar) m ahsulot hajm i ishlab chiqarish dasturiga m uvofiq, har 
bir m ahsulot turi uchun belgilangan narxlar b o ’yicha quyidagicha aniqlanadi:
141

---

Qm
= Х > Ь 'Ь - 0 
+ ' £
о ьб б ь
+ ...+ £ о „ Б Ь '„
I 
I 
I
bu yerda:
Q tm - tayyor m ahsulot hajm i, qiym ati, s o ’m;
a, ... n — m ahsulot (ish, xizm at) nom enklaturasi;
Qa, Q b ,... Qn - mos keluvchi m ahsulot turlari b o ’yicha ishlab chiqarishning yillik 
hajm i, o ’lchov birliklarida;
BBa, BBb, ... BBn — mos keluvchi m ahsulot birligining bozor bahosi (narxi), 
so ’m /birl.
Sanoat m ahsulotini natural k o 'rin ish id a ishlab chiqarish rejalari ah o lin in g va 
korxonalarning ishlab chiqarish vositalariga va is te 'm o l predm etlariga b o 'lg a n
ehtiyojini qondirish, texnik-iqtisodiy k o 'rsatk ich lari b o 'y ic h a m am lakatim iz va 
chet el texnikasi erishgan yutuqlar darajasidagi va k o rx o n a profiliga m os keluvchi 
yangi m ahsulot ulushining o 'sish in i ta ’m inlashi shart. R ejalar tarkib iy -m iq d o riy va 
sifat k o 'rsatk ich larid an iborat b o'ladi.
M ahsulot tarkibi (nom enklaturasi) deg an d a korxonada chiqariladigan 
m ahsulotlam ing xilm a-xilligi tushiniladi. M ahsulot nom enklaturasi bilan uning 
assortim enti o 'z v iy b o g ’liq. A ssortim ent b ir m ahsulotning texn ik -iq tiso d iy
tavsifnom asiga k o 'ra turlicha ko 'rin ish id ir. ulcham lari, unum dorligi, kuvvati, sifati 
va boshkalar.
R ejaning m ahsulot ishlab chiqarish hajm i b o 'y ic h a ham , nom enklatura va 
assortim ent b o 'y ich a ham bajarilishi m ajburiydir, B undan k o 'z la n g a n m aqsad 
rejaga kritilgan barcha m ahsulotlar b o 'y ich a is te 'm o lc h ila r ehtiyojini kondirishdir.
M ahsulot ishlab chiqarish va sotish rejasi ham natural ham q iy m at 
k o 'rin m sh id a tuziladi. N atural o 'lc h o v birligini tanlash m ahsulot x arakteridan va 
uni ishlab chiqarish hajm idan b o g ’liq. (tonna, m etr, kvadrat, q ilovatt-soat, do n a va 
hokazo). M asalan: quym alar, payvandlangan k onstruktsiyalar tonnada, avtom atik 
chiziqlar esa kom plektda o 'lchanadi. C hiqariladigan b u y u m lam in g sa lm o g 'ig a
k o 'ra m ahsulot chiqarish b ir vaqtda ikkita o 'lc h o v birligida rejalashtiriladi. 
M asalan: turbinalar, generatorlar va d izellar — donalab va kilovatt bilan 
baholanadi.
M ahsulotning natural o 'lch am lari uning turli shakllarining hajm n i baholash 
im konini berm aydi, shuning uchun ham ular asosan bir xil m ahsulot chiqaradigan 
tarm oqlarda q o 'llan ilad i. Turli xil m ahsulot chiqaradigan k orxonalarda shartli- 
natural o 'lc h a m la r qo'llaniladi. (M asalan: tem ir y o ’l vagonlari ikki ukli, traktorlar 
ot kuchida b o ’ladi).
N atural va shartli natural o 'lc h a m la r yuqori sifatli m ahsulot chiqarilishini, 
uskunalardan 
sam arali 
foydalanishini, 
m aterial 
sig 'im in i 
kam aytirishini 
ragbatlantiradi. Ishlab chiqarish rejasining qiym at k o 'rin ish i sexlar, korx o n alar va
142

---

\
b u tu n s a n o a t t a r m o g 'i n i n g riv o j la n is h i v a m u t a n o s i b l i g i n i b a h o la s h u c h u n z a r u r . 
S h u a s o s d a is h la b c h iq a r is h q u v v a tla r in i is h g a t u s h ir is h v a u la r d a n f o y d a la n is h , 
m o d d i y - t e x n i k a t a 'm i n o t i , m e h n a t u n u m d o r li g i , t a n n a r x v a k o r x o n a d a r o m a d la r i 
b o 'y i c h a t o p s h i r i q t a y y o r la n a d i.
Y illik reja - m ahsulot tayyorlash va chiqarish, a s s o rtm e n t va sifat b o 'y ic h a
ishlab chiqarish xizm ati k o 'rsatish , asosiy vositalardan sam arali foydalanish, davlat 
buyurtm alari va shartnom alarini bajarish b o 'y ic h a nom enklatura - m iqdor 
topshirigi m avjud b o 'lad i. K orxonada m ahsulot ishlab chiqarish hajm i tovar va 
sotilgan m ahsulot, oliy (sifat) toifali m ahsulot ulushi, eksort hajm i va chet el 
korxonalarining ham korlik k o 'la m i bilan xarakterlanadi.
K orxonaning 
tovar 
m ahsuloti 
- 
iste’m olchilarga 
jo 'n a tis h
uchun 
tayyorlangan m ahsulot hajm i. U korxonaning asosiy va yordam chi sexlarida 
tayyorlangan b u yum lar va yarim fabrikatlar, tashqaridan yoki korxonaning 
nosanoat x o'jaliklaridan b o 'la d ig a n buyurtm alar asosida bajariladigan sanoat 
xarakteridagi ishlar qiym ati, u skunalam ing transport vositalarining kapital o 'rta
rem onti va m odem izatsiya qiym atidan iborat. B undan tashkari tovar m ahsulot 
tarkibiga korxonaning o 'z id a bajarilgan kapital k o 'rilis h qiym ati ham kiradi.
T ayyorlangan, 
lekin 
texnik-iqtisodiy 
talablarga 
ja v o b
bcrm aydigan 
m ahsulotlar va barcha noishlab chiqarish x izm atlari qiym ati tovar m ahsulotga 
q o'shilm aydi.
T ovar m ahsulot hajm i harakatdagi baholarda aniqlanadi. Bu esa ishlab 
chiqarish rejasini ishlab chiqarish xarajatlari hajm i bilan, m oliyaviy va boshqa 
k o ’rsatkichlar bilan b o g 'la sh im konini beradi.
B ir m atralik buyurtm a b o 'y ic h a ishlab chiqarilgan tovar m ahsulot qiym ati 
kelishilgan baholarda aniqlanadi. T ovar m ahsulot asosiy sexlarga p u l qiym ati 
b o 'y ich a yoki boshqa o 'lc h o v birliklarida (m asalan, m ehnat sarfi) rejalashtiriladi. 
M ahsulotni chiqarish to 'la tayyorlaydigan scxlarda harakatdagi baholam i q o 'llash
m aqsadga b o 'lad i. Y arim fabrikatlarni tayyorlovchi sexlarda esa kelishilgan baholar 
sam arali b o'ladi.
Sotilgan m ahsudot hajm i - buyurtm achilarga etkazib berrladigan, jo riy davrda 
tulangan tay er buyum lar va o ’zida ishlab chiqarilgan yarim fabrikatlar, shu 
ju m d ad an yangidan o'zlash tirilad ig an m ahsulot, shuningdek sanoat harakteridagi 
ishlar, korxona balansida b o 'lg a n nosanoat x o 'ja lik la r va kapital k o 'rilish g a 
sotilgan m ahsulot qiym atidan iborat b o 'lad i.
T ayyorlovchi korxona -to 'la y d ig a n buyurtm achi xom ashyosi evaziga ishlab 
chiqarilgan m ahsulot ham , xom ashyo qiym ati chegirilm asdan to 'l a qiym ati 
b o 'y ic h a sotilgan m ahsulot qiym atiga q o 'sh ilad i.
A gar tayyor buyum lar standartlarga, texnik shartlarga jav o b bersa, kom plekt 
b o 'lsa, korxonaning texnik nazorat b o 'lim i tom onidan yoki buyurtm achining vaqili
143

---

tom onidan qabul qilingan va sifatini tasdiqlovchi hujjatlar bilan ta'm in lan g an , 
tayyor m ahsulot om boriga topshirilgan b o 'Isa, bunday buyum lar tovar m ahsulot 
hajm iga kiradi.
K orxonaniig bankdagi hisob-kitob raqam iga yoki m axsus suda rakam iga 
xaridorlardan pul tushgan kundan boshlab m ahsulot sotilgan hisoblanadi. 
K orxonaning kapital k o 'rilish ig a berilgan m ahsulotlar bank tom onidan kapital 
m ab lag ’ bilan m oliyalashtirilgan, sanoat xarakteridagi 
ishlar qiym ati esa 
realizatsiya (sotish) raqam ida aks etgach m ahsulot sotilgan hisoblanadi.