|
1.4.Dunyo okeani va biologik resurslari
Keyingi
yillarda
jahon
okeanshunos
olimlari
shu
jumladan
YU.A.Shakolpskiy (1856-1960), P.P.Shirshov (1905-1953), K.K.Markov (1905-
1980), N.N.Zubov (1885-1960) kabi rus tadqiqotchilari o`nlab ekspedisiyalarning
ishlari natijasida dunyo okeani ko`p sirlarini bilib olishdi. Dengiz geologiyasi
yordamida okean tabiiy resurslarini juda katta xazinasi ekanligi isbotlandi. Bu
xazinani quruqlik resurslari bilan bemalol qiyoslash mumkin. Bu xazina avvalo
dengiz suvidan iborat. Dengiz suvi miqdori haqiqatdan ham juda ko`p. Ya`ni 1338
mln km.kub yoki gidrosferadagi suv miqdorining 96,5 foizini tashkil qiladi.
Bundan tashqari dengiz suvi o`ziga xos “tirik ruda” bo`lib, tarkibida 75 xil
kimyoviy elementlar mavjud. Misirliklar va Xitoyiiklar qadim zamonlardayoq
suvdan tuz ajratib olishni o`rganib olishgan. Hozir undan ko`p miqdorda tuz
olinadi. Dengiz suvidan yana magniy, brom, yod olinadigan manba bo`lib xizmat
33
qiladi. Bundan keyingi boylik dunyo okeani tagidagi mineral resurslardir. Materik
sayozligi resurslari orasida neft va tabiiy gaz eng katta ahamiyatga ega. Ko`pchilik
hisoblarga qaraganda bu boyliklar butun jahon zahirasining 1/2 qismidan ortiqrog`i
materik sayozligiga to`g`ri keladi. Sayozlikdagi qattiq foydali qazilmalarni nishab
shaxtalar yordamida qazib olish mumkin. Bunday boyliklar ko`pincha hozirgi
zamon mo`may boylik topuvchi ustalarning qo`liga tushadi. Okeanlar chuqur
qismining asosiy boyligi temir, marganes qotishmalaridir.
Dunyo okeanining bundan keyingi boyligi energetika resurslaridir. Bu
boylik ham juda katta, nihoyat, dunyo okeanining yana bir boyligi biologik
resurslardir. Bular suvda yashovchi hayvonlar (boyliklar, sut emizuvchilar,
mollyuskalar, qisqichbaqasimonlar) va o`simliklardir. Okeanlarning biologik
moddalari umumiy miqdori 35 mlrd tonna hisoblanadi, ular 140 ming tur
mavjudotdan iborat. Norvegiya, Bering, Oxota, Yaponiya dengizlari dunyoda eng
mahsuldor dengizlar hisoblanadi. Biroq okeanlardagi ovlanadigan ko`pchilik
baliqlar va hayvonlar muhofazaga muhtoj.
Yer yuzining 71 foizini egallovchi dunyo okeani mamlakatlar va xalqlarning
aloqasida har doim muhim rol o`ynab kelgan. Biroq to XX asrning o`rtalarigacha
kishilik faoliyatining dunyo okeanidagi barcha turlari jahondagi daromatning atigi
1-2 foizini bergan, xolos. Biroq fan-texnika taraqqiyoti jadallashgan sari dunyo
okeani har tomonlama tadqiq etish va o`zlashtirish butunlay boshqacha ko`lam
kashf etdi.
Birinchidan, global energetika va xom-ashyo muammolarining o`tkirlashuvi
dengiz tog`-kon, kimyo sanoatlari va dengiz energetikasining paydo bo`lishiga
olib keldi. Fan-texnika taraqqiyoti muvaffaqiyati kelgusida neft va gazlarni, temir-
marganesli rudalarni qazib olishni yanada ko`paytirib, dengiz suvidan vodorodning
izotop bo`lmish deyterini ajratib olish, suv qalqishi asosiga qurilgan ulkan eektr
stansiyalar va dengiz suvini chuchitish inshootlarini qurishdan yangidan yangi
istiqbollar ochdi.
34
Ikkinchidan, global (dunyoviy) ko`lamdan oziq-ovqat muammolarining
o`tkirlashuvi okeanning biologik resurslariga bo`lgan qiziqishni oshirdi.
Vaholangki, hozircha, dunyo okeani insoniyatning oziq-ovqatga bo`lan ehtiyoining
atigi 2 foizini ta`minlaydi, xolos. Biroq okeandan hayvonlar oqsilining 12-13
foizini ajratib olinmoqda. Albatta baliq ovlash va dengiz mahsulotlari olishni
tobora ko`paytira borish lozim. Okeandagi mavjud balansni buzmagan holda bu
mahsulotlarni yanada ko`paytirish imkoniyatlari turli mamlakatlar olimlarining
hisobiga ko`ra 100-150 mln t.ga yetadi. Dengizda suv o`tlarini yetishtirishni
rivojlantirish esa qo`shimcha katta rezerv hisoblanadi.
Uchinchidan, Xalqaro geografik mahsulotning chuqurlashuvi jahon
savdosining tezkorlik bilan o`sishi, dengizda yuk tashish ishlari hajmini tobora
oshirmoqda. Bu birinchi navbatda ishlab chiqarish va aholini dengiz sari siljishiga
va shu munosabat bilan bir qancha dengiz bo`yi rayonlarining shiddat bilan
rivojlanishiga sabab bo`ldi. Masalan, ko`pdan ko`p yirik dengiz portlari sanoat-port
majmualariga aylandi. Bu majmualar uchun kemasozlik, neftni qayta ishlash, neft
dunyosi, metallurgi kabi sohalar eng xarakterlidir. Keyingi vaqtda esa ba`zi bir eng
yangi tarmoqlar ham rivojlana boshladi.
Dunyo okeani doirasidagi va okean - quruqlik tutashgan zonasidan barcha
ishlab chiqarish faoliyati va ilmiy faoliyat natijasida jahon xo`jaligining tarkibiy
qismi bo`lmish dengiz xo`jaligi vujudga kelgan. Bu tog` kon va qayta ishlash
sanoatlari, energetika, baliq ovlash, transport, savdo hamda turizmni o`z ichiga
oladi. Umuman olganda bu dengiz xo`jaligida kamida 100 mln kishi band.
Biroq bunday faoliyat ayni vaqtda dunyo okeanining global muammosini
tug`dirdi.
Uning
mohiyati
okean
resurslarining
nihoyatda
notekis
o`zlashtirilayotganligi, undan harbiy faollik sifatida foydalanayotganligidan
iboratdir. Xuddi mana shuning uchun ham 1982 yil qabul qilingan BMTning
dengiz huquqiga doir konvensiyasi (bitimi) juda katta ahamiyatga ega bo`lib, u
“Dengiz xaritasi” nomini olgan. Bu hujjat dengiz sohilidan 200 mil masofadagi
35
iqtisodiy zonani belgilab berdi. Bu zonada dengiz bo`yida joylashgan davlat
biologik va mineral resurslardan foydalanishda mustaqil huquqqa ega. Dunyo
okeanidan foydalanish muammosini yechishning asosiy okean tabiati va tabiiy
resurslardan oqilona foydalanish uning boyliklariga nisbatan to`g`ri majmuali
yondashuvini tanlashdan iborat bo`lib, bu yondashuv butun jahon hamjamiyati
kuch va harakatlarini birlatirishdan iboratdir.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
