Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti tabiiy fanlar fakulteti "kimyo" kafedrasi

Olinishi. Kraxmal ko‘pincha kartoshkadan olinadi. Buning uchun kartoshka maydalanadi, suv bilan yuviladi va katta idishlarga solib tindiriladi. Hosil bo‘lgan kraxmal yana bir marta suv bilan yuviladi, tindiriladi va issiq havo oqimida quritiladi. Hozirgi kunda kraxmal makromolekulasi halqali a- glukoza molekulalari qoldiqlaridan tashkil topganligi isbotlandi. Kraxmal hosil bo‘lish jarayonini quyidagicha ifodalash mumkin:

Bundan tashqari, kraxmalni faqat chiziqli molekulalardan emas, balki tarmoqlangan tuzilishga ham ega ekanligi aniqlangan. Kraxmalning donador tuzilishi shu bilan tushuntiriladi. Kraxmal tabiatda keng tarqalgan. U turli xil o‘simliklar uchun zaxiradagi oziq material hisoblanadi va ularda kraxmal donachalari bo‘ladi. Quyidagi boshoqli o‘simliklar donlarida kraxmal eng ko‘p bo‘ladi: guruch (86% gacha), bug‘doy (75% gacha), jo‘xori (75% gacha), shuningdek, kartoshka tugunaklari (24% gacha). Kartoshka tugunaklarida kraxmal donalari hujayra shirasida suzib yuradi, boshoqlilarda esa ular kleykovina deyiladigan oqsil modda vositasida bir-biriga zich yopishgan bo‘ladi. Kraxmal fotosintez mahsulotlaridan biri hisoblanadi.

Selluloza (C6Hl0O50). Selluloza ham tabiiy yuqori molekular polisaxarid bo‘lib, barcha o'simliklar tarkibiga kiradi va ularda hujayra qobiqlarini hosil qiladi. Uning nomi «sellula» — hujayra ana shundan kelib chiqqan.

Sellyuloza tabiatda eng ko’p tarqalgan tabiy polimer. U barcha o’simliklar

hujayralarining asosiy qismini tashkil etadi. Daraxt va o’simliklar og’irligining
60% sellyulozadan iborat. Paxta, rami, jud va kanop tolalari esa asosan sellyulozadir. (ular tarkibida sellyulozadan boshqa moddalar 10 % dan kam).

Turli ko’rinishdagi sellulozalarning mikraskopik ko’rinishilari.

Selluloza, odatda, o ‘simliklarda gemiselluloza, lignin va pektin moddalar bilan birga boiadi. Eng toza tabiiy paxta tolasi tarkibida 92—96 % gacha, yog‘och tarkibida esa 40—60 % gacha selluloza boiadi. Eng toza selluloza paxtadan olinadi. Buning uchun paxta 1 % li NaOH eritmasi bilan bir 155 necha bor ishlanib, 99,85 % li toza selluloza olinadi. Sellulozani yog‘ochdan olishning bir necha usullari mavjud bo‘lib, bulardan sulfit usuli keng tarqalgandir. Bu usulda selluloza ishlab chiqarish uchun yog‘och qipiqlari kalsiy bisulfit Ca(HS03)2 eritmasi bilan yuqori bosim ostida katta avtoklavlarda qaynatiladi. Bunda yog‘och parchalanib, qisman eritmaga o'tadi va eritma tarkibidagi selluloza tolasimon massaga aylanadi. Qaynash jarayoni tugagach, massa suzgichdan — tubi teshik rezervuarlardan, ya’ni elakdan oikaziladi. Suzgichda selluloza eritmadan ajratiladi va bir necha bor suv bilan yuviladi. Ajratib olingan selluloza presslanadi, quritiladi, so‘ngra qog'oz ishlab chiqarish uchun fabrikalarga jo‘natiladi. Selluloza bilan kraxmal o‘z tarkibiga ko‛ra bir xil molekular formula (C6H10O5) ga ega. Ammo bu birikmalar o‘z xossalari jihatidan bir-biridan tamoman farq qiladi. Buning sababi kraxmal molekulalari chiziqsimon (amilaza) hamda tarmoqlangan (amilopektin) strukturaga ega.