Nutq uslublari (taqdimot). "Nutq uslublari" bo'yicha taqdimot. Nutq uslublari loyihasi…

1.4. Sarlavha funksiyasi
“O`zbek tilining izohli lug`ati”da sarlavha quyidagicha izohlangan: “Sarlavha –(f+a - kitobda lavha, bezak; titul varag`i; epigraf) kitob, asar, maqola va sh.k.ning yoki ularning ayrim qismlarining nomini ifodalovchi so`z yoki jumla. Sarlavha qo`ymoq. Ahmedov sahifadagi materiallarni ko`zdan kechirgach, umumiy sarlavhani tovush chiqarib o`qidi. A.Qahhor ”Qo`shchinor chiroqlari”, Ahmad ocherkining sarlavhasiga va avtoriga qaradi. F.Musajonov, Himmat.

2. esk.ayn. peshlavha. Qishloqqa kirar yo`lda. Mana katta darvoza. Darvozaga yozilgan ”Kolxoz degan sarlavha”. Z.Diyor”21.

”Sarlavha - maqola va materialning ichki mazmunidan kelib chiqib, unga qo`yiladigan nom”22. Haqiqatdan ham, asar va maqolalarning nomi yoritilayotgan materialning mazmuni va mohiyati, xarakteri va xususiyati, predmeti va belgisi bilan uzviy bog`liq bo`ladi. Shuning uchun o`quvchi diqqatiga havola qili-nayotgan ”avtorning birinchi so`zi” - sarlavha juda puxta o`ylanib, mohirlik, san’atkorlik bilan so`z tanlashni talab etadi”.

Ma’lumki, sarlavha badiiy asar va gazeta materialida ifodalangan mazmunni dastlabki axborot tarzida yetkazuvchi, o`quvchini tanishtiruvchi va diqqatni jalb qiluvchi muhim vosita hisoblanadi. Sarlavhaning o`rinli tanlanishi matnda ifodalangan fikr-mulohazalarning ta’sirchanligini yanada oshiradi. Shuning uchun ham sarlavha uchun mazmunli, ixcham, ta’sirchan, tez diqqatni jalb etuvchi til birliklari tanlanadi.

Istalgan mavzuda reklama matnini yaratish
Reklamaning til vositalari. Reklama matnida til ta'sir qilish vositalari Reklama e'tiborini jalb qilishning asosiy til vositasi

Sarlavhaning badiiy asar va gazeta uchun muhimligini hisobga olib, uning asosan stilistik xususiyatlari va matn bilan uyg`unligini tadqiq etishga e’tibor berilgan. Gazeta sarlavhalarining turli xususiyatlarini o`rganish soxasida I.Toshaliyev, N.Jumanazarov, N.Abdusamatov, M.Parpixo`jayev, A.Boboyeva, A.Shomaqsudov, I.Toshaliyev, P.Rustamov, B.Yo`ldoshev, B.Mirzayev, A.Abdusaidovning ilmiy maqolalari, I.Toshaliyevning «Sarlavha stilistikasi» nomli o`quv qo`llanmasi mavjud. A.Abdusaidovning «Gazeta janrlari tili va uslubi» (2001), «Jurnalistning tildan foydalanish mahorati» (2004), «O`zbek tilining ijtimoiy mohiyati» (2008) kabi monografiyalari, «Matbuot tili madaniyati», «Gazeta tilida frazeologizmlar», «Gazeta sarlavhasi", «Gazeta leksik stilistikasi» kabi qo`llanmalari yaratildi. A.Abdusaidovning «Gazeta janrlarining til xususiyatlari»23 mavzuidagi doktorlik dissertatsiyasida gazeta janrlarining turli jihatlari, jumladan, rukn va sarlavhalarning xususiyatlari, adabiy norma bilan bog`liq masalalar yoritib berildi. Tadqiqotchilarning qayd etishicha, sarlavhaga juda ko`p vazifa yuklanadi. Chunki u orqali gazetxon bilan dastlabki muloqot qilinadi. Mavzu haqida xabar yoki ma’lumot berish sarlavhaning birdan bir va asosiy masalasi bo`libgina qolmay, chaqiruvchanlik, tashkilotchilik, safarbarlik, murojaat etish kabi qator-qator xislatlarga ham egadir.

Sarlavha nominativlik funksiyasidan tashqari mavzu haqida axborot beradi, ya’ni material mazmunini o`ziga xos tarzda ma’lum darajada aks ettiradi. Reklamalilik, ko`rgazmalilik va ta’sirchanlik funksiyalari ham sarlavhada mujassamlashgan. To`g`ri tanlangan til birligi mavzuni ifodalash bilan birga ma’lum ekspressiv-stilistik vazifani ham bajaradi va gazetxonga ta’sir etadi. Gazeta sarlavhasini tanlashda gazetaning funksiyasidan kelib chiqiladi. Gazetaning axborot berish, ta’sirchanlik, tashkilotchilik va tarbiya berish kabi funksiyalari, uning savodxonlikni va nutq madaniyatini oshirish, adabiy normani keng targ`ib qilishdagi roli sarlavha tanlashda mezon sifatida e’tiborga olinadi.

Tadqiqotchilar ko`rsatganidek, gazeta sarlavhasi sifatida so`z, so`z birikmasi, gap, ayniqsa, sodda gap, so`roq gap, xalq maqollari, frazeologizmlar ko`plab ishlatilgan. Ular struktur-grammatik va uslubiy xususiyatlari bilan bir-biridan ajralib turadi. Bu vositalarning betakror ifoda imkoniyatlari va gazeta funksiyasini o`zida aks ettira olishi ularning sarlavha sifatida ko`plab qo`llanishiga sabab bo`lgan24.

Badiiy asar va gazeta materiallarining mazmunli, o`qimishli va ta’sirchan bo`lishida sarlavhaning ham o`rni muhim. Ayniqsa, qisqa va ixcham janr hisoblangan hikoyada sarlavhaga alohida e’tibor qaratiladi. «Xalq so`zi», «Zarafshon», «Samarqand», “Darakchi” gazetalari, Abdulla Qahhor, G`afur G`ulom, Shukur Xolmirzayev hikoyalari materiallari asosida so`z, so`z birikmasi, gap, frazeologizm va maqol - sarlavhalarning leksik-semantik, grammatik-stilistik jihatlari, matn bilan uyg`unligni tahlil qilishga harakat qildik.
'lishi mumkin: Prezident kimga kerak? Qirol qirollik zarbxonasi(Qirol zarbxonalari uchun reklama). Bundan tashqa reklama matnining noaniqligi so'zga lug'atda berilmagan ma'noni berishi mumkin: Armor hot-doglar Bolalar tishlashni yaxshi ko'radigan itl
r("Armor" hot-doglarini reklama qilish). Reklama matnining noaniqligini turli adabiy, madaniy va tarixiy an'anal murojaat qilish orqali ham yaratish mumkin. Pretsedent hodisalardan foydalanish kopirayterlar uchun eng mashhur usullardan biridir. 1) she'riyat
va fantastika: Injil matnlari, mifologiya, folklor (rus xalq ertaklari va xorijiy ertaklar): Xonimning bizga hasad qilishiga hech qanday sabab yo'q, agar siz yuk olishni istasangiz - "Robinzon" ga keling.("Robinzon" sumkalar do'koni reklamasi); Bo
lish yoki bo'lmaslik: biznesdan e-business@MSM (reklama ta'lim muassasasi); 2) frazeologik birliklar: idiomalar maqol va matallar, nutq belgilari, aforizmlar: Abonent "Stary Melnik" ning qabul qilish qismida joylashgan.("Stary Melnik" pivosining reklama
i); 4 yotoq xonasi; 3 ta vanna… 2 ta FORD(Ford avtomobillari uchun reklama); 3) badiiy filmlar va multfilmlar: Faberlic - go'zallik dahshatli kuchdir; 4) madaniyat, fan va tarix sohasidagi asosiy bilimlar: musiqa asarlari, rasm, tarixiy voqealar:
Yigitlar va qizlar!!! Quyoshli Bolgariyaga borishni xohlaysizmi?("Optima" sayyohlik agentligining reklamasi); Xavo olmang Huggies bo'ling baxtli bo'ling Huggies("Huggies" tagliklari uchun reklama). Reklama nutqi matnlarining o'zi reklama madaniyati ta'sir doirasining tarqalishi bilan bog'liq bo'lgan pretsedent hodisalar sifatida harakat qila boshladi: Qayerda eding? - Pivo ichdi("Tolstyak" pivosining reklamasi). Reklama matnini takrorlash va iqtibos keltirish turli xil nutq vaziyatlari, hikoyalar, zamonaviy mualliflarning adabiy asarlarida matnga kulgili effekt berish uchun foydalanish, anekdotlar orqali sodir b mumkin: Qishloqdagi uchta uyni kesib oling va "SS" logotipi bilan markali dubulg'ani oling! Reklamada pretsedent e'lon nusxasi boshqa mahsulotga parodiya sifatida (ko'pincha undan farq qiladi) yoki shunga o'xshash mahsulotga qarshi reklama sifatida ishlatilishi mumkin, bu esa yuridik tekshiruvga olib kelishi mumkin: Mahsulotingizni boshqa mahsulotning reklama matni orqali targ'ib qilish (ko'pincha undan farq qiladi): "PIVO YO'Q... Qog'oz bor"(nusxa ko'chirish mashinalari uchun reklama qog'ozi) - bu reklama mat "3 qobiq" krakerlari uchun reklama parodiyasi asosida yaratilgan: "PİVO YO'Q ... QURUTILMAYSIZ" 3 KOROCHKI "; Yuridik tekshiruvga olib kelishi mumkin bo'lgan bunday mahsulotning reklamasiga qarshi: " Haqiqiy krakerlarni qobiq deb atash mumkin emas"("Sibir Bereg" mahsulotlarining reklamasi" 3 qobiq "krakerlar uchun antireklamani yaratishga qaratilgan). Amerika reklamasida bir reklamaning boshqasia parodiyasi, toʻgʻrirogʻi uning nusxasi paydo boʻlishiga misollar ham mavjud. Shunday qilib, Benson & Hedges mahsulotlari uchun reklama - " "100 millimetr" uzunlikdagi sigaret"Chesterfild o'zining reklama nusxasini yaratishga ilhomlantirdi -" Bir ahmoqona milimetr uzunroq". Yaratilgan reklama matni raqobatchi kompaniyaning o'xshash mahsulotining yashirin anti-r vazifasini bajaradi, lekin u uning afzalliklarini kamsitishga qaratilgan emas. Reklama matni ma'nosini o'zgartirish hodisasi ko'pincha rus va amer
ka reklama tilida sodir bo'ladi. Shunday qilib, reklamada til texnikasining xilma-xilligi mavjud katta sa uning ishlatilishi reklama matnini yaratishning asosiy tamoyiliga mos kelishi tufayli: maksimal ma'lumot - minimal matn. Noaniqlik va omonimiya bilan o'ynash pretsedent hodisalarga murojaat qilish orqali yaratilgan reklama matnlari jonli va esda qol bo'lib, zamonaviy odamning e'tiborini tortadi. Xulosa Ommaviy axborot vositalari inson ongiga kuchli ta’sir ko‘rsatuvchi kuch, ma’lumotni tezkorlik bilan yetkazish vo
itasidir. turli burchaklar tinchlik, inson his-tuyg'ulariga ta'sir qilishning eng sama vositasi, qabul qiluvchini eng yaxshi tarzda ishontirishga qodir. Ommaviy axborot vositalarida qo'llaniladigan lingvistik usullar juda xilma-xildir: semantik troplar vstilistik figuralardan tortib so'z, ibora, jumla yoki butun matn va pretsedent hodisa asoslangan grafik diqqatga sazovor joylargacha. Bu lingvistik holat lingvistik usullarning xilma-xilligidan dalolat beradi. Matndagi ma'lumotlarni amalga oshirish uchun turli xil til texnikalarining kombinatsiyasi odatiy holga aylandi. Matnning ifodali oshirish uchun bir vaqtning o'zida bir emas, balki bir nechta til usullaridan foydalanish mumkin. Fonetik darajada tovush va leksik turli xil takrorlashlar ko'proq qo'llaniladi: alliteratsiya, anafora, omofonlar bilan o'ynash, omograflar bilan o'ynash, omoforlar bilan o'ynash. Grafik uslublar orasida shrift tanlash, raqamli tanlash, paragraf va supragrafik elementlarni ajratish mumkin. So'zlarning ma'nosini o'zgartirish hodisasi
lingvistik manipulyatsiya usullari bilan birga keladigan matnlarda juda keng tarqalgan hodisa. Morfologik darajadagi lingvistik vositalar juda kam uchraydi va ommaviy axborot vositalari matnlari tilida eng murakkab va nozik turlardan biridir. Bu shda sifatdoshlarning qiyoslash darajasi morfologik vosita sifatida ajratilgan. Foydalanish ingliz tilida rus reklamasi uchun reklama matnlarini yaratishda va uni reklama bilan bog'liq sohalarda qo'llashda (belgilar, daftar muqovalari, gazetalarning nomlari va boshqalar kabi voqeliklarni yaratishda) ingliz tilida aloqa va modada xalqaro printsipning mustahkamlanganligini ko'rsatadi;

Esse
“Mening fikrimcha, agar ... bólsa, mamlakatimiz ta’lim tizimi gullab yashnayveradi”.

Mening fikrimcha mamlakatimiz ta’lim tizimini tubdan ózgartrish kerak bu albatta mening shahsiy fikrim. Birinchidan maktablar mavzusi va albatta oliy taʼlim muassasalarida ham katya ózgarishlar qilish kerak. Ha aytgancha “perevod” maslasida ham katta ózgarishlarni amalga oshirish kerak. Va albatta super kontrakt masalasini ham yoddan chiqarmaylik bu mavzularga tóliqligicha tóxtab ótamiz. Avval maktab haqda va undagi ózgarishlarning kerakligi haqda fikr yuritamiz.
MAKTAB. Maktab bu bizni 7 yoshdan to 18 yoshgacha bizni óz bahrida saqlaydigan joy. Bu yerda birinchidan óquv fanlari yani keraksiz fanlar va ularning fan soatlari kópligi ularni kamaytrish yani keraksiz fanlarni olib tashlash menimcha geografiya, chizmachilik va shunga óxshash fanlarni tóliq bólmasada fan soatlarini kamaytrish kerak bu albatta mening shaxsiy fikrim. Maktabda bolalarni darsga qiziqtrish yani turli hil multipikatsiyon roliklar bilan bolalarni bilim olishga qiziqtrish bu albatta birinchi sinfdan tórtinchi sinfgacha mos keladi. Undan yuqori boʻlgan sinflar uchun boshqa narsa qoʻllash mumkin masalan bollalar órtasidaturli musobaqalar ótkazib darsga qiziqtrish dars bu bolalar uchun huddi bir kerakli narsaligini bilish va ong-onhiga singdirish kerak. Dars bolalar uchun shunchaki 45 minut honaga qamalib ótirish emas aksincha dars shunday bólish kerakki darsni bolalar ózlari talab qilishi kerak yani darsga bolalarni ustoz emas balki bolalar ustozni ózlati chorlash kerak bizda shunday odat yoki illat desak ham bolaveradi yani habarimiz bor 1 - sinfdan to 4 - sinfgacha bolalar maktab deganda ózgacha bir narsa sifatida qarashadi yani biror darsni sababsiz qoldirmaydi, sababsiz kech qolmaydi hullas maktabni sevishadi. 5 - sinfdan dan keyin boldi tamom yani darslarni mensimaslik, darslarni besabab qoldirishlar, maktabga bormaslik holatlari kuzatiladi bu hamma óquvchilar uchun taluqli emas lekin aksariyat bolalar shunday bolib qolishadi. Sababi juda oddiy bu bolalar kichik sinfligida katta bolalarni korishadi va ularga oxshashni beixtiyor hohlashadi va shunday ham boʻladi, yani biz faqat bolalarga emas katta yoshli maktab óquvchilariga ham etibor berishimiz kerak. Buz shunday qilishimiz kerakki maktab tushunchasini umuman tubdan ózgartrishimiz kerak, hozirgi kunda maktab bu “QAMOQ” day gap etibor bering bu sózimni isbotlab faktla dalillab beraman, sizlarga kichik bir savol hech bólmasa bir marta boʻlsa ham maktabdan qochib kormagan odam bolmasa kerak, hech bolmasa ham “ oyi boshim oğriyapti, kasalman deb” maktabda ham qolmaganman dersiz. Bu albatta biz vatanimiz uchun qattiq muammo biz qanday bolib qay tomon ketyabmiz biz shunday bolib kettikki maktabga bormaslikni yolini qidiramiz u yerdan qochish fikru hayolimiz darslarga kirmaslik ustozlarni mensimaslik shu biz uchun manfaatli deb oylaymizmi aytinglarchi? Bizning fikrimizcha maktab bu shunday joyki iloji boricha u yerdan uzoqroq yurish u yerga bormaslikni kozlaymiz, yana bir aytaman bu bilan uzoqqa bora olmaymiz maktab tizimi qayta dasturlash kerak yani tubdan ózgartrish kerak, mana misol uchun dunyoning mana man degan davlatlarda maktab asosan hususiy yoki pulli bizda esa aksincha toʻgʻri agar pulli qilib qoyilsa Hindiston dagi holat bizda takrorlanishi mumkin yani tabaqalanish bu puli bor inson va uning olila vakillari oqiy oladi, faqat puli bor insonlar taʼlim olishadi bu esa ózbekiston sharolitiga toʻgʻri kelmaydi chunki bizda harkim teng huquqli degan qonun ustuvor, bir tomondan bu toʻgʻri lekin bolalar buni tushunishmayabdi pul tolab oqishsa balkim tekin maktab qadrini bilisharmikin bu haqda gapirsak gap kop bu hammasi ozimning shahsiy yani Xurshidbek Ulug’bekovichning shahsiy fikri.
OTM. OTM ning ham óqitish tizimiga ham juda katta oʻzgartirish kiritish lozim mening fikrimcha juda kop institut va universitetlar da faqat 4 kursdan boshlab amalgot boladi bu notoʻgʻri chunki ham fan ham amalyotni birdaniga olib ketish kerak deb oʻylayman barcha talabalar oz mutaxassisligi boʻyicha amalyotni organib borishi lozim, talabalar OTM ni bitirganlarida toliq óz sohasini mutaxassisi boʻlib
bitirishi kerak hozirda 1 – kursda talabalar kop fanlarni masalan fizka, ona tili, matematika va hakozo fanlarni organishadi bu menimcha ortiqcha mening fikrimcha bu talabalar uchun ortiqcha vaqt sarflash demakdir shuning oʻrniga amaliy darslar sonini kopaytrish kerak shunday qilish kerakki talaba oʻqishni tamomlagach ish salohiyatiga ega bolish kerkak ozi mustaqil oz sohasida ishlay olishi kerak, hozir esa aksincha oʻqishni bitirgan talaba mutaxassis emasdek goyo u yana boshqattan oqishga majbur boʻladi yani ózini sohasida, biz shunday qilishimiz kerakki 1 – kursdan talabarga amaliy darslarni otib 2-3 – kursdan shartnoma bilan ularni asta sekin ishlarga joylash kerak. Hozirda glabal muammolardan biri ish oʻrni hisoblanadi men aytmoqchi boʻlgan narsa shuki oqishga qabul kvotalarini kamaytrish kerak, menda savol tugʻildi bu kvota nima hisobiga belgilanadi? Bu talabalarni shunchaki 4 yil umrini chiritish dek fikr uygʻonishiga sabab boʻlyapti. Chunki bu yil maslan 22 ming talaba bitirsa va diplomga ega bolsa lekin 22 mingta kadrlar pensiyaga chiqayotgani yoq bu fakt demak bundan kelib chiqib shuncha insonni 4 yil umrini chiritishning kimga foydasi kerak shunga oydinlik kiritish lozim. Mana koryabmiz qanchadan qancha oliy maʼlumotli kadrlar chet davlatlarda mardikor bolib ishlab yurishibdi bunga kim aybdor deyishsa ozlari deymiz lekin tangani ikinchi tomoni ham bor ularga ish orni bolmasa qayda ishlaydi aytingchi? hullas gapirsak gap kop...
PEREVOD. Perevod maslasida ham katat oʻzgarishlar qilmasak bolmaydi chunki chet elda yani qirgʻiz va qozoq universitetlariga imtihonsiz talaba bolib bir yildan song hech qiyinchiliksiz Oʻzbekistonga perevod qilib olib kelyapti u imtihonsiz talaba bolgan inson karrani bilishiga kim kafolat bera oladi? Hechkim bu yerda abituriyentlar palon balni toplab chiranib oqishga kirisharkan u yoqda esa imtihonsiz oʻqishga kirgan odam bemalol perevod qilib olib kelsa talabalarga boʻlgan nohaqlik juda katta nohaqlik bu narsa bolalarni oqishga bolgan ishtiyoqini sindirib yuboradi chunki oqib turib talaba bolgan bilan oʻynab yurib talaba bolganning katta farqi bor, bu narsa ilimsizlikni keng yoyilishiga xizmat qiladi, bora bora hamma oqimay qoyadi bu notoʻgʻri shuning uchun perevid masalasini qayta organib chiqishni maslahat bergan boʻlardim Ózbekiston taʼlim tizimini ozgartish kerka yana bilmadim bu shunchaki meni fikrim.
SUPER KONTRAKT. Super kontrakt masalasi ham juda chalkash masala, negaki 400 500 million pul bilan oʻqishga kiryapti hozirgi yoshlar bu juda katta summa hisoblab korsak bola deyarli bal toplamagan degan xulosaga kelamiz. Oqimagan inson qanday qilib oz kasbining mutaxassisi bolishi mumkin aytingchi bilimsiz ustioz va bilimsiz doktorni tasavvur qilaylik bu juda katta muammo. Men bir taklif bilan chiqqan bolardim talim tizimiga Meditsina va Pedagokika tizimi uchun kvotani kamaytrish va eng asosiysi super kontrakt ni shu sohalrdan olib tashlash kerak sababi bu sohalarda bilimsiz bolish bu jamiyatni insonlarni hayotiga havf demakdir. Bilimsiz odam super kontrakt asosida quruvchilik institutiga qabul qilinsa u organsa bolaveradi leking bilimsiz inson doktor bolsa bu karona virusdan ham havfliroqdir, ustozlar ham huddi shunday bilimsiz ustoz bolalarga bilim bera oladi deb oylaysizmi bu shunchaki notoʻgʻri deb oylayman bu shunchaki meni fikrim.
HULOSA. Maktab mavzusida ham katta ozgarishlar haqida yuqorida aytib oʻtdim agar men aytgan ozgarishalar bolsa men albatt ishonib aytamanki talim tizimimiz albatta oldinga siljiydi, otm masalasi ham juda murakkab bu sohadaham ozgarishlarning chegasi yoʻq men qaytamga iloji boricha kerakli joylarini aytib otdim, perevod maslisi ham, super kontrakt masalasi ham togirlansa bu albatta davlatimiz va xalqimiz hayotida ancha ozgarish bolishiga kafolat beraman bu narsalar shunchaki meni fikrim bu narsarani ozingiz ham bir oylab koring hulosa ozingizdan.