O ’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug’bek nomidagi o’zbekiston milliy universiteti tarix

3. O’ZBEKISTON KINOFOTOFONO HUJJATLARI MILLIY ARXIVI
XIX asrning ikkinchi yarmida O‘zbekiston hududida suratga olish, kinem- atografiya va ovoz yozish texnik vosilalarining tarqalishi munosabati bilan yangi turdagi manbalar paydo bo'la boshlagan.
XX asrning boshlariga kelib mazkur hujjatlardan siyosiy va ijtimoiy, madaniy maqsadlarda foydalanish uchun bir joyda to'plash va saqlash ehtiyoji tug'ilgan.
1943-yil 18 martda Toshkent shahrida kino, surat, ovozli hujjatlar Markaziy davlat arxivi tashkil etilishi munosabati bilan 25 m 2 maydonga ega bo‘lgan xona ajratilib, unga Qirg'iziston Respublikasida shunday arxiv tashkil etishda ishtirok etgan shaxs - A.S. Etdelinant direktor etib tayinlandi.
Biryil ichida arxiv xodimlari tomonidan arxiv saqlovxonasiga qabul qilinishi kerak bo'lgan hujjatlarni aniqlash va ularni qabul qilish bo'yicha uslubiy ishlanm- alar tayyorlashga hamda hujjatlarni fondlar bo'yicha hisobga olishdan voz kechib, saqlov birligiga ko'ra ro'yxatga olishga o'tildi. Biroq arxiv faoliyatini sustlashtiruvchi omillar ham mavjud bo‘lib, ular malakali kadrlarning yetishm- asligi va arxiv ishining markazlashgan holda boshqarilishidan iborat bo'lgan.
Ayniqsa, 1959-yiI 5 iyunda arxivning O'zSSR Markaziv davlat arxivi tarkibiga kiritilishi va uni kino, surat, ovozli hujjatlar bo'limiga aylantirilishi hu jjatlarni saqlash ishiga ancha zarar yetkazdi. To'rt kishidan iborat bo'Igan bo'limi o‘z faoliyatini am alga oshirishda mustaqil qarorlar qabul qilish imkoniyatidan mahrum bo‘lgan edi.
Mazkur holatlar hal etish yuzasidan 1960-yillarda hukumat vakillari tomonidan maxsus komissiya tuzilgan. Hukumat komissiya tekshirishlari natijasida arxivni qayta tashkil etish xulosasiga kelishilgan. 1973-yil fevralda O‘zbekiston hukumati tomonidan “Respublika arxiv ishini qayta tashkil etish to‘g‘risidagi”gi qaror qabul qilingan. 1974-yildan O’zbekiston SSR kino-foto-fono hu jjatlar M arkaziy davlat arxivi va 1991-yiI sentabrdan O 'zbekiston Respublikasi kino, surat va ovozli hu- jjatlar Markaziy davlat arxivi (O'RKSOU MDA)dir. Mazkur arxiv -M arkaziy Osiyodagi eng yirik va O 'zbekistondagi yagona, maxsus hujjatlar saqloviga ixtisoslashgan arxiv bo'lib, respublikada o'z sohasiga tegishli bo‘lgan maxsus hu- jjatlar bilan ishlashda ilmiy uslubiy markaz hisoblanadi.
Ushbu arxivda O 'zbekiston va Turkiston olkasining XIX asrning 6 o -yillaridan to hozirgi vaqtgacha bo’lg a n tarixiy noyob hujjatlar yig’ ilg an va saqlanib kelnmoqda. Ushbu arxiv hujjallari umumiy hisobda 273,000 (ikki vuz yetmish uch ming) saqlov birligini tashkil etadi. Shulardan 19,257 saqlov birligi kino-hujjatlar, 238,652 saqlov birligidagisi suratli hujjatlar, 15,185 saqlov birligidagisi ovozli hujjatlarni tashkil etadi. O‘zR KSOII MDAda fond va yig'ma jild tushunchalari ishlatilmaydi, ya’ ni har bir hujjat alohida saqlov birligida va alohida arxiv raqami bilan hisobga olinadi.
Kolonial davr fotohujjatlarida Turkiston o‘lkasidagi milliy-ozodlik va revolyutsion harakat (1898, 1905-1907-yillar) ko'rinishlarini, Chor Rossiyasi vakillari tomonidan o‘lkaning boshqaruvi, ularning mahalliy hokimiyat bilan munosabatlari, sud organlari faoliyati, Qo'qon xoni va Buxoro amirining xalqaro munosabatlari va aloqalari, musulmonlar dini va turmush tarzi tasvirlangan.
Foto hujjatlarda sanoatning rivojlanishi (temir y o ‘l ko'priklarining qurilishi, su g ‘o rish kanallari, teri va yog‘ zavodlarining ishlab chiqarish faoliyati, to‘qimachilik, ipakchilik fabrikalari, gilam toqish hunarmandchiligi, qishloq xo'jalik inventari, ko‘m ir sanoati va boshqalar) qishloq xo’jalik (sodda mehnat qurollari, yerni omoch bilan haydash, qo‘l bilan paxta terish va boshqalar), transp- ort va aloqalar (vokzal binolarining ko 'rinishlari; T oshkent te m ir yolii, Toshkentda Turkiston pochta-telegraf xizmatchilarin syezdi) (1917-vil); savdo-sotiq (gazlama sotuv do 'konchalari, do'ppilar, sopol idishlar, Samarqanddagi Registon maydonidagi sotuv rastalari; Andijon, Buxorodagi bozorlarning umumiy ko 'rinishlari va boshqalar) tasvirlangan . Suratla o'zida o‘lkadagi sog'liqni saqlash, m aorif-fanni rivojlanishi; T urkiston ilmiy tekshirish komissiyasin-ing ish la ri, Sam arqanddagi Ulug'bek observatoriyasi qazilmalari, musulmon maktablaridagi darslar. maktabdagi urf od atlar, kasallarni eskicha davolash usullari, “o‘qib dam solish”, ko'cha muzikachilarining chiqishlari va boshqalarni aks ettirgan.
Sho’rlar davri kino, surat va ovozli hujjatlarida hozirgi O'zbekiston Respublikasi hududida sho'ro hukumatining tontarilishi, Buxoro Xalq Sovet Respublikasi, Xorazm Xalq Sovet Respublikasi, Turk iston ASSR, O 'zbekiston SSRdagi davlat hukumati, ushbu respublikalar jamoat tashkilotlarining faoliyati, xalq xo'jaligi, fan -texnika , sog'liqni saqlash, xalq ta'limi, madaniyat va san 'at, sport, xizmatchilarning dam olishi, shuningdek bu respublikalar vak illari va chet davlat siyosiy jamoatar boblarinin g yuqori partiy a org anlari faoliyatida ishtirok etishi, fan va m ad ani vat arbob l rin in g O ‘zbekistonga tashriflari va o‘zvak illarin ing boshqa respublikalarga safarlarini o'zida aks ettirilgan .
Badiiy ovozli hu jjatlar O 'zbekiston. Sovet va chet el kom pozitorlari asarlari, xalq musiqalari, sh eriy , nasriy va d ram m atik asarlar, taniqli qo‘shiqchilarning chiqishlari, xalq ijrochilari, respublika musiqa jamolari, jumladan Tamaraxonim , F. Baratova, M. Turg‘unboyeva, N.Axmedova, T. Qodirov, M. Uzoqov, Yu. Rajabiy va boshqa ovozli yozuvlardan iborat.
2008-yildan boshlab barcha davlat arxivlarida hujjatlarning «umri»ni uzaytirish maqsadida alohida qimmatli hujjatlarning elektron nusxalarini yaratish ishlariga kirishildi. Hozirga qadar 417 ming saqlov birligidan ortiq, shu jumlad an 1600 kino, 2 4 0 0 fono arxiv hu jjatlarining elektron nusxalari yaratilib, jami davlat arxivlarida saqlanayotgan alohida qimmatli hujjatlarning 35 foizi elektron formatga o'tkazildi.
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillik davri kino, surat va ovozli hu jjatlari O‘zbekiston mustaqilligining e'lon qilinishi, demokratik jamiyat qurilishi, davlat boshqaruvining yangi tizimini vujudga kelishi, markaziy organlari faoliyatining maqsad va vazifalarining o'zgarishi, bank tizmining qayta tashkil etilishi, ja h o n hamjamiyati tomonidan O'zbekiston Respublikasi mustaqilligining tan olinishi, chet elmamlakatlari bilan diplom atik aloqalarning o‘rnatilishi, ko‘p partiyaviylikning va ja moat harakatining vujudga kelishi, bozor iqtisodiyoti, tadbirkorlikning rivojlanishi, yangi ina'naviy dunyoqarash ning vujudga kelishini o'zida aks ettirg an. Kino, surat, ovozli h u jjatlar saqlanishini ta 'minlash m aq-sadida ular bu hujjatlarni saqlash uchu n maxsus qurilgan yoki moslashtirilgan binolar yoxud idoraviy arxivi harorat namlik tartibi boshqarib turiladigan xonalarga joylashtirilishi lozim .
Arxivlar binolari suv toshish xavfidan holi bolgan kimyoviy korxonalar, portlovchi moddalarom borlaridan, havoni chang va zararli gazlar bilan ifloslantiruvchi sanoat korxonalaridan, shuningdek yong'in jihatidan xavfli obyektlardan uzoq hududlarda joylashmog‘i lozim.