Ochiq zanjirli (alifatik yoki yog’ qatori)

1960 yilda IUPAC (International Union of Pure Applied Chemistry) IYuPAK (Sof va Amaliy kimyo Xalqaro Ittifoqi) komissiyasi tomonidan ishlab chiqilgan yangi nomenklatura e’lon qilindi. Bu nomenklaturada Jeneva nomenklaturasi takomillashtirilgan,ya’ni u tartibga solingan va unga ayrim tuzatish hamda qo’shimchalar kiritilgan. Bu nomenklatura sistematik nomenklatura nomini oladi.
Sistematik nomenklatura (IYuPAK). Bu nomenklatura eng oddiy organik moddalardan boshlab murakkab tuzilishli birikmalarni nomlashgacha qo’llaniladi,hozirgi vaqtda asosan shu nomenklatura ishlatiladi.Sistematik nomenklatura bo’yicha uglevodorodlar nomlanganda:- har bir uglevodorodni to’g’ri (asosiy) zanjirdagi bir yoki bir necha H-atomlari o’rniga turli radikallar birikishidan hosil bo’lgan moddalar, deb qaraladi.
---- Asosiy zanjir sifatida eng ko’p C-atomlari saqlagan uzun zanjir tanlanib, C-atomlarini raqamlash tarmoqlanish yaqin bo’lgan tomon (chap yoki o’ng)dan boshlanadi.
---- Uglevodorodning nomini keltirib chiqarishda, avvalo, eng kichik radikal, keyin katta radikallar turgan C-atomlari raqamlari ko’rsatiladi. Agar shu atomga bu radikaldan ikkita birikkan bo’lsa shu atom raqami ikki marta vergul bilan takrorlanadi.
---- Shundan so’ng radikal(lar)ning nomi aytiladi, bir xil radikallar ikki marta takrorlansa “di”, uch marta-“tri”, to’rt marta takrorlansa “tetra” qo’shimchalari qo’shiladi.
---- Oxirida asosiy zanjirga to’g’ri keluvchi uglevodorod nomi aytiladi.
Yuqoridagi aytilganlarga amal qilgan holda quyidagi moddalarni nomlashni keltiramiz:
a) CH₃-CH₂-CH₂-CH₃ n-butan
b) CH₃-CH(CH₃)-CH₃ 2-metil propan
d) CH₃-CH₂-CH₂-C(CH₃)(C₂H₅)C(CH₃)₂-CH₂-CH₃ 3,3,4-trimetil,4-etil geptan
Mashq va masalalar
1. Modda bug'ining azotga nisbatan zichligi 6 ga teng bo'lib, tarkibida 84,5% xlor bo'lsa, uning molekulyar formulasini aniqlang.
A) trixloretan B) tetraxloretan C) geksaxloretan D) dixloretan
2. Metanning xlorlanish reaksiyasi natijasida 15,4 g uglerod tetraxlorid olingan bo'lsa, reaksiyada ishtirok etgan xlor hajmini (l, n.sh.) aniqlang.
A) 2,24 B) 3,36 C) 8,96 D) 13,44
3. ... to'yingan uglevodorodlar qatoriga kiradi.
A) Siklogeksan, propan, benzol, toluol
B) Etan, dekan, 2,3,3-trimetiloktan, 2,2-dimetilpentan
C) Metan, pentan, propanal, 2,2-dimetilpentan
D) Etan, atsetilen, etilen, izopren
4. Ikkilamchi butilbromid va uchlamchi butilbromid natriy bilan o'zaro ta'sirlashganda (Vyurs reaksiyasi bo'yicha) qanday alkanlar hosil bo'ladi?
1) С₂Н₅СН(СН₃)СН(СН₃)С₂Н₅ 2) CH₃CH(CH₃)C(CH₃)₂CH(CH₃)CH₃;
3) CH₃C(CH₃)₂C(CH₃)₂CH₃; 4) CH₃C(CH₃)₂CH(CH₃)C₂H₅;
5) C₂H₅C(CH₃)₂C(CH₃)₂C₂H₅; 6) С₂Н₅С(СН₃)₂СН(СН₃)СН₃.
A) 2, 5, 6 B) 1, 3, 4 C) 1, 4, 5 D) 2,3,6
5. Ikkilamchi butilbromid va uchlamchi butilbromid natriy bilan o'zaro ta'sirlashganda (Vyurs reaksiyasi bo'yicha) qanday alkanlar hosil bo'lmaydi?
1) C₂H₅CH(CH₃)CH(CH₃)C₂H₅; 2) CH₃CH(CH₃)C(CH₃)₂CH(CH₃)CH₃;
3) CH₃C(CH₃)₂C(CH₃)₂CH₃; 4) СН₃С(СН₃)₂СН(СН₃)С₂Н₅
5) C₂H₅C(CH₃)₂C(CH₃)₂C₂H₅; 6) C₂H₅C(CH₃)₂CH(CH₃)CH₃.
A) 2, 5, 6 B) 1, 3, 4 C) 1, 4, 5 D) 2,3,6
6. 2-metil-2-yodbutan va 2-metil-2-yodpropan natriy bilan o'zaro ta'sirlashganda (Vyurs reaksiyasi bo'yicha) qanday alkanlar hosil bo'ladi?
1) C₂H₅C(CH₃)₂C(CH₃)₂CH₃; 2) CH₃C(CH₃)₂CH₂C(CH₃)₂CH₃;
3) C₂H₅C(CH₃)₂C(CH₃)₂C₂H₅; 4) CH₃C(CH₃)₂CH₂CH₂C(CH₃)₂CH₃;
5) CH₃C(CH₃)₂CH(CH₃)CH₃; 6) CH₃C(CH₃)₂C(CH₃)₂CH₃.
A) 2, 4, 5 B) 1, 3, 6 C) 1, 5, 6 D) 3, 4, 5
7. 2-metil-2-yodbutan va 2-metil-2-yodpropan natriy bilan o'zaro ta'sirlashganda (Vyurs reaksiyasi bo'yicha) qanday alkanlar hosil bo'lmaydi?
1) C₂H₅C(CH₃)₂C(CH₃)₂CH₃; 2) CH₃C(CH₃)₂CH₂C(CH₃)₂CH₃;
3) C₂H₅C(CH₃)₂C(CH₃)₂C₂H₅; 4) CH₃C(CH₃)₂CH₂CH₂C(CH₃)₂CH₃;
5) CH₃C(CH₃)₂CH(CH₃)CH₃; 6) CH₃C(CH₃)₂C(CH₃)₂CH₃.
A) 2,4,5 B) 1,3,6 C) 1,5,6 D) 3, 4, 5
8. CH₃CH(CH₃)C(CH₃)(Br)CH₃ va CH₃CH(Br)CH₃ natriy bilan o'zaro ta'sirlashganda (Vyurs reaksiyasi bo'yicha) qanday alkanlar hosil bo'ladi?
1) CH₃(C(CH₃)₂)₄CH₃; 2) CH₃CH(CH₃)C(CH₃)₂C(CH₃)₂CH(CH₃)₂
3) CH₃CH(CH₃)C(CH₃)₂CH(CH₃)CH₃; 4) CH₃CH₂CH₂CH(CH₃)CH₃;
5) CH₃CH(CH₃)CH(CH₃)CH₃; 6) CH₃CH(CH₃)CH₂CH(CH₃)CH₃.
A) 1, 4, 6 B) 2, 4, 5 C) 1, 3, 6 D) 2,3,5
9. CH₃CH(CH₃)C(CH₃)(Br)CH₃ va CH₃CH(Br)CH₃ natriy bilan o'zaro ta'sirlashganda (Vyurs reaksiyasi bo'yicha) qanday alkanlar hosil bo'lmaydi?
1) CH₃(C(CH₃)₂)₄CH₃; 2) CH₃CH(CH₃)(C(CH₃)₂)₂CH(CH₃)₂;
3) CH₃CH(CH₃)C(CH₃)₂CH(CH₃)CH₃; 4) CH₃CH₂CH₂CH(CH₃)CH₃;
5) CH₃CH(CH₃)CH(CH₃)CH₃; 6) CH₃CH(CH₃)CH₂CH(CH₃)CH₃.
A) 1, 4, 6 B) 2, 4, 5 C) 1, 3, 6 D) 2, 3, 5
10. Qaysi qatorda to'yingan uglevodorodlar keltirilgan?
A) metan, propan, benzol, geptan B) etan, nonan, penten, geksan
C) butan, pentan, oktan, dekan D) propan, atsetilen, etilen, izopren