Oilaviy budjet nima?

Uy xo‘jaligi tushunchasi
BMT tavsiya qilgan standartga ko‘ra, uy-xo‘jaligi bu – bir uyda birga yashayotgan, umumiy fondga o‘z daromadlari va boyliklarini to‘liq yoki qisman o‘tkazayotgan, ayrim tovar va xizmatlarni birgalikda iste'mol qilayotgan kishilarning katta bo‘lmagan guruhidir.
Uy xo‘jaliklari va ularning alohida a'zolari ishtirokida maqsadli fondlarni shakllantirish, taqsimlash va foydalanish jarayonida vujudga keladigan pul munosabati esa uy-xo‘jalik moliyasi deyiladi.
Aksariyat iqtisodiy adabiyotlarda uy-xo‘jalik moliyasi xonadon yoki oila atamalari bilan almashtiriladi. Ammo uy-xo‘jalik atamasi oilaga nisbatan cheklangan xarakterga ega. Masalan, bir xonani ijaraga olgan talaba uy egasining uy-xo‘jalik tarkibiga kiradi, ammo uning oilasi hisoblanmaydi. Boshqacha aytganda, uy xo‘jaligi qarindosh bo‘lmaganlar yoki bir kishidan iborat bo‘lishi ham mumkin.
Bir joyda birga yashash, budjet umumiyligi, iqtisodiy qarorlarni birgalikda qabul qilish – uy xo‘jaligining mezonlari hisoblanadi.
Uy-xo‘jalik moliyasi tushunchasi amerikalik iqtisodchi, Nobel mukofoti sovrindori Gari Bekergacha yaxshi o‘rganilmagan. 1960 yillardan boshlab Bekerning faoliyati natijasida oila va uy-xo‘jalik moliyasi tushunchasi mavzu sifatida o‘rganila boshlandi. Beker uy xo‘jaliklarini iste'mol va ishlab chiqarish birligi deb ta'rifladi. Uning fikriga ko‘ra, uy xo‘jaligi a'zolarida qancha kam bo‘sh vaqti bo‘lsa, uy xo‘jaligining daromadi shunchalik yuqori bo‘ladi.
Shaxsiy va uy-xo‘jalik budjetini yuritish moliyaviy intizomni oshiradi
Iqtisodchi Otabek Bakirovga ko‘ra, ko‘pchilik oilaviy budjet deganda faqat daromad va xarajatlarni qayd etib borishni va bu orqali pul tejab qolishni nazarda tutadi. Aslida bu ancha kengroq o‘lchovlar va harakatlarni o‘z ichiga oladi. Oylik, choraklik, yillik daromadlarni oldindan xomcho‘tlash, bo‘lajak xarajatlarning eng asosiylarini oldindan belgilash, jamg‘arma yig‘ib borish, ayrim xarajatlarni keyinga o‘tkazish, qarz va kreditlarni to‘lashni o‘tkazib yubormaslik, ustuvor xarajatlar, kechiktirib bo‘lmas xarajatlar, voz kechish mumkin bo‘lgan xarajatlar shularning ayrimlari xolos.
Otabek Bakirov ilk marta maosh olgandan beri shaxsiy budjetini yuritib boradi.
«Umuman olganda, oilaviy va shaxsiy budjetni doimiy ravishda yuritish moliyaviy intizomni oshiradi, jamg‘armalar shakllantirib borishga, ularni tabiiyki ish haqi bilan bog‘liq bo‘lmagan daromadlar topishga yo‘naltirishga turtki beradi. Moliyaviy savodxonlikning ibtidosi ham taxminan shundan boshlanadi. Mamlakat iqtisodiyoti moliyaviy savodxon va hisobli uy xo‘jaliklari mavjudligidan faqat yutadi», – deydi u.
Asaxiy.uz loyihasi asoschisi, tadbirkor Firuz Allayevning aytishicha, u 4 yildan buyon mobil telefondagi maxsus dastur orqali oilaviy budjetni yuritadi. Tadbirkor agar xarajatlarni rejalashtirib, pul qayerdan kelib qayerga ketayotgani hisobga olinmasa, oyiga 100 million so‘m ishlatsa ham mablag‘ yetishmaydi deb hisoblaydi.
O‘zbekiston–Buyuk Britaniya savdo uyi asoschisi Mirshod Shakirov esa Birlashgan Qirollikda yashab yurgan paytlaridan, ya'ni 2012 yildan beri shaxsiy va oilaviy budjetini yuritishini aytadi.
«Budjetimni Microsoft office'da har hafta kirim-chiqim va kutilayotgan xarajatlar kiritiladigan jadval ko‘rinishida yuritar edim. Lekin 2017 yildan beri «Domashnyaya buxgalteriya» degan telefon hamda kompyuter ilovasidan foydalanaman.
Oilaviy va shaxsiy budjetni yuritish maqsadga erishishni osonlashtiradi. Moliyaviy erkinlikka yetishish aslida pulni to‘g‘ri ishlata bilish san'atidan boshlanadi. Bu farzandlarim psixologiyasiga va tarbiyasiga ijobiy ta'sir qiladi. Har bir narsada me'yor bo‘lish zarurligini o‘rgatadi», – deydi Mirshod Shakirov.