Oliy va o ‘rta maxsus, kasb-h unar ta ’limi ilm iy-m etodik birlashm alari faoliyatin I muvofiqlashtiruvchi Kengash tomonidan nashrga tavsiya etilgan

1 Alimov R. va boshq. Marketingni boshqarish. Darslik. — T.: «Adolat», 2000.327-b.
28

---

— tovar vositachisi bahosi;
— qo‘shimcha tovar bahosi;
— shart-sharoitlar tengligi, sotib olinishi, agar tovar 
bahosi yuqori bo‘lsa, unga talab kamayadi. 
,
Erkin bozorning asosiy xususiyati shundaki, aniq bir 
hajmdagi mahsulot taklifi talabga tenglashishga intiladi. 
Baholami shakllantirish uslublarini qo'llashda talab va taklif 
nisbati ham baholaming o‘zgarib turishiga olib keladi.
3.2. Rivojlangan mamlakatlarda baho o‘rnatishning
uslubiyoti va amaliyoti
Rivojlangan mamlakatlarda baholarga davlat tomonidan 
ta ’sir etish usullari va metodlari turlicha, chunki bunda 
baholami shakllantirish milliy, iqlim, siyosiy, resurs va boshqa 
omillarga bog‘liq bo‘lib, jahon mehnat taqsimotida tegishli 
mamlakatning mavqeyini belgilab beradi. Baholami belgilash 
antimonopol qonunlar asosida amalga oshadi, tovar yoki 
xizmatlarga belgilangan baho sifati bo‘yicha nisbatan javob 
beradi. Chet mamlakatlarda raqobat baholaming belgilanishida 
asosiy o ‘rin tutadi. Raqobat ishlab chiqaruvchilaming doimo 
tannarxni kuzatib turishlarini va resurslardan turlicha foyda- 
lanishni talab qiladi.
AQSHda baholami tartibga solish va belgilashda antitrest 
qonunlari huquqiy asos hisoblanadi. AQSH Yustitsiya vazirligi, 
Antitrest boshqarmasi va Federal savdo komissiyasi kabi 
organlar baholar ustidan nazorat qiladi. Baholar asosan 
kompaniyalar tomonidan raqobat — bozor mexanizmi sha­
roitida belgilanadi. Shu bilan birga davlat baholari ham amal 
qiladi (energetika, aloqa tizimi va boshq.). AQSHda davlat 
tomonidan 5 — 10 % baho tartibga solib turiladi.
Hozirgi davrda ko‘pchilik rivojlangan mamlakatlarda 
antimonopol qonunlar turli ko'rinishlarda amal qilsa ham
29

---

ulaming mohiyati bitta — raqobatni qo‘llab-quwatlash va 
monopollashtirishni cheklashdan iborat. Raqobatni cheklashga 
qaratilgan harakatlar va bitimlarni taqiqlovchi qonunlar 
antimonopol qonunlar deyiladi. Bunday harakatlar va bitim- 
larga — bozoming bo‘linishi, baholarni vertikal yoki gorizontal 
cheklash, savdo diskriminatsiyasi kabilar kiradi.
Baholarni shakllantirish uslubiyoti va amaliyotida umumiy 
taktika sifatida davlat organlari tomonidan ishlab chiqiladigan 
aniq baholarni shakllantirish qoidalaridan, m a’muriy-yuridik 
uslublardan foydalaniladi. Davlat organlari milliy iqtisodiyot 
ahamiyatiga ega bo‘lgan tovar va xizmatlarga qat’iy baholarni 
belgilash va tartibga solish vazifalarini bajaradi, ular baholarni 
ham nazorat qiladi. Ishlab chiqariladigan mahsulotlaming 
10 %dan 30 % gacha qismiga baholaming belgilanishi davlat 
nazorati ostida bo‘ladi.