Oʻrinboyeva Dinara Kamiljanovnaning Iqtisodiyotda informatsion kommunikatsion texnologiyalar

OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA OʻRTA MAXSUS TAʼLIM VAZIRLIGI

TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI

Bank ishi va audit yoʻnalishining
SBIA 94/21guruh talabasi
Oʻrinboyeva Dinara Kamiljanovnaning
 Iqtisodiyotda informatsion kommunikatsion texnologiyalar fanidan tayyorlagan
MUSTAQIL ISHI

MAVZU: RAQAMLI IQTISODIYOTNI RIVOJLANTIRISHDA AXBOROT KOMMUNIKATSIYA TEXNOLOGIYALARINING O’RNI.

Toshkent-2021/2022

RAQAMLI IQTISODIYOTNI RIVOJLANTIRISHDA AXBOROT KOMUNIKATSIYA TEXNOLOGIYALARINING O’RNI.
REJA
1.Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishda axborot tehnalogiyalarining o’rni.
2 Iqtisodiy islohotlarning bosqichlari, vazifalari va ustuvor yo’nalishlari, ularni hal qilish yo’llari va usullari
3. Iqtisodiy tadqiqotlarda ilmiy-eksperimental usuldan foydalanish
So'nggi yillarda iqtisodiyotni rivojlantirishda ilg'or texnologiyalar va innovatsiyalaming ahamiyati oshib bormoqda. Eng yangi texnologiyalar ishlab chiqarish va biznes jarayonlarining samaradorligini oshirishi mumkin. Eng yangi texnologiyalar inson faoliyatining barcha yangi sohalari va sohalariga kirib borishi bilan an'anaviy yondashuvlar va ish uslublari o'zgaradi. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining (AKT) paydo bo'lishi va tarqalishi global iqtisodiyotga shu qadar ta'sir ko'rsatdiki, yangi bir hodisa - raqamli iqtisodiyot paydo bo'ldi. Аqilli texnologiyalari ta'siri ostida odamlaming turmush tarzi o'zgara boshladi, foydalanuvchilar o'rtasidagi aloqalar o'zgardi - turli jug'rofiy mintaqalar, faoliyat sohalari va boshqalardagi odamlar o'rtasida aloqa o'rnatish imkoniyati paydo bo'ldi. Bu raqamli iqtisodiyotning asosi bo'lgan axborot aloqalarining jadal o'sishi. Raqamli texnologiyalarning ta'siri global miqyosda ham, mahalliy darajada ham seziladi. Raqamli iqtisodiyot yangi ishlab chiqarishlaming kombinatsiyasi sifatida global iqtisodiyotning tez o'sib borayotgan qismidir. Yangi texnologiyalar yaxshi tashkil etilgan xo'jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining ba'zi jihatlariga o'zgartiruvchi ta'sir ko'rsatadi, bu asosan ishlaydigan mexanizmlarni - aloqa vositalarini yoki sanoat mashinalarini raqamli yoki raqamli mexanizmlarga almashtirish, shuningdek ulami yanada modemizatsiya qilishdan iborat. Raqamli iqtisodiyotning o'sishi raqamli va mobil texnologiyalar bilan bevosita bog'liq bo'lgan bir qator bozorlaming o'sishi bilan bog'liq. Texnologiyalar rivojlanishining hozirgi bosqichida va bozorlaming hozirgi holati sharoitida raqamli iqtisodiyotni maqsad sifatida emas, balki iqtisodiy faoliyat samaradorligini oshirish vositasi sifatida ko'rib chiqish kerak. Zamonaviy raqamli iqtisodiyot yangi biznes modellarini taklif qiladi va boshqaruv mexanizmlarini o'zgaruvchan voqelikni aks ettirish uchun o'zgartirish zarurligini ta'kidlaydi. Yaqin yillarda O'zbekiston iqtisodiyoti tub o'zgarishlarga uchradi. Iqtisodiyot ochiq, jadal, innovatsion rivojlanishga aylandi. Biroq, tan olish kerakki, jahon iqtisodiyotining globallashuvi va texnologik taraqqiyot sharoitida O'zbekistonning keyingi iqtisodiy rivojlanishini raqamli iqtisodiyotni rivojlan-tirmasdan tasavvur qilish qiyin. Afsuski, Respublikada bu sohada ikkita katta muammo mavjud: telekommunikatsiya infratuzilmasi va mutaxassislarning yetishmasligi. Bu Respublikamiz iqtisodiyotining raqamli aylanishiga jiddiy to'sqinlik qilishi va natijada raqamli iqtisodiyot sohasidagi sustlashishi mumkin.
Iqtisodiyot odamlarning tovar ishlab chiqarish, ayirboshlash va taqsimlash borasidagi xo’jalik faoliyatini o’rganuvchi fan. «Iqtisod» atamasi grekcha oikonomike, yuqorida kayd etib o’tganimizdek, Aristotel tomonidan kiritilgan va so’zma-so’z tarjimada «uy xo’jaligi yuritish qonunlari» degan ma’noni bildirgan. Ijtimoiy taraqqiyotning iqtisodiy maqsadlari jamiyat barqarorligi va ravnaqini ta’minlashi zarur. Bozor buning samarali vositalaridan biri bo’lib, uning ijtimoiy-iqtisodiy roli tovarlar, xizmatlar va pullarni ayirboshlash yo’li bilan odamlarning ehtiyoj va talablarini qondirishdan iborat. Iqtisod nazariyasi jamiyatni rivojlantirish usullari va yo’llarini ishlab chiqadi. Jamiyat insonning o’sib borayotgan ehtiyojlarini qondirish uchun cheklangan tabiiy xom ashyo resurslaridan puxta va samarali foydalanishi kerak.Iqtisodiy tadqiqotlar o’tkazish ilmiy tadqiqotning har xil usullari, shu jumladan iqgisodiy eksperimentdan ijodiy foydalanish va ularni uyg’unlashtirishni nazarda tutadi. Kembrijlik iqtisodchi Jon Meynard Keyns 1929 yilgi Buyuk iqtisodiy depressiyaning ayanchli tajribasini analizdan o’tkazib, o’zining «Bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi» nomli mashhur kitobida 1936 yil iqtisodiy hayotga davlatning faol aralashishi orqali iqtisodiy inqirozdan chiqish uchun bozor iqtisodini safarbar etish yo’llarini taklif qildi. Keynsning fikricha, davlat iste’mol va investistiyalarni - hatto sun’iy yo’l bilan bo’lsa ham - rag’batlantirishi kerak. Odamlar tovarlar sotib olishi va pullarini sarflashi lozim, shunda talab ishlab chiqarishning o’sishiga olib keladi, bu esa ish joylari va investistiyalarning ko’payishiga olib keladi, bu, o’z navbatida, iste’mol qilish va ishlab chiqarishning yanada o’sishiga ko’maklashadi. Iste’molchilarga kreditlar berish, iqtisodga davlat tomonidan investistiyalar qilish o’layotgan iqtisodga jon baxsh etishga, bandlik darajasini ko’tarishga qodirdir. Keyns g’oyalari, mohiyat e’tibori bilan, ulkan iqtisodiy eksperiment edi. Iqtisod va siyosatdagi «yangi kurs» muallifi AQSh prezidenti F.D.Ruzvelt mazkur g’oyalarni 1930-40 yillarda ro’yobga chiqardi va mamlakatni inqirozdan olib chiqdi.Boshqa bir hozirgi zamon iqtisodchisi Fridrix fon Xayek J.Keynsga opponentlik qildi. Keynsdan farqli o’laroq, fon Xayek iqtisodiy liberalizm g’oyalarini himoya qildi: davlat iqtisodni nazorat qilishdan to’liq bosh tortishi, bozorning faoliyatiga aralashmasligi kerak. Fon Xayekning fikricha, qattiq bozor raqobati sharoitlarida mustaqil iqtisodiy qarorlar qabul qilish, bu qarorlar uchun to’la moliyaviy va xuquqiy javobgar bo’lish - xar qaysi tadbirkor, biznesmen, firma yoki korporastiya ongli ravishda amalga oshiruvchi iqtisodiy eksperimentning moxiyati ana shunda. Bunday eksperiment negizida tadbirkorning tavakkali, uning irodasi, bilimlari, muvaffaqiyatga ishonchi yotadi, kimning biznesi qolishi, kim raqobatga dosh berolmay, kasodga uchrashini bozor va raqobat xal qiladi. Nima bo’lganda ham, bozor sharoitlarida shaxs tavakkaliga ish yuritadi, bunda uning xarakatlarining ijobiy oqibatlari xam, salbiy oqibatlari xam bevosita uning o’ziga ta’sir etadi. Shuning uchun xam u mavjud barcha axborotni e’tiborga olishi, o’z bilimi, tajribasi, qobiliyatidan raqobat kurashida g’alaba qozonish va bozorda ravnaq topish uchun foydalanishi kerak.Iqtisodiy tadqiqotlarda pragmatik metod asosiy metod xisoblanadi. Qiymatning mexnat nazariyasiga asosan A.Smit, D.Rikardo, tovar qiymati unda mujassamlashgan mehnat demakdir. Mexnatning tabiati qanday talqin qilinmasin, tovarlarda ularning o’zini o’rganib, tovar ishlab chiqaruvchilarning maqsadlari, manfaatlari, ehtiyojlariga murojaat etmasdan, u yoki bu usulda aniqlash mumkin bo’lgan nimadir borligi nazarda tutiladi. Ammo bu nimanidir aniqlashga bo’lgan barcha urinishlar natija bermaydi. Tovar qiymatiga nisbatan pragmatik yondashuvgina qiymat haqida qimmatning tur xili sifatida gapirish, bu bilan qiymat muammosini muayyan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar darajasidan falsafiy aksiologiya abstrakstiyalari darajasiga ko’tarish imkonini beradi.
Sobiq ittifoq parchalanib ketgandan so’ng mustaqillikka erishgan har bir mamlakat o’z taraqqiyot yo’lini qidirib, yangi jamiyat qurishning o’ziga xos modelini ishlab chiqdi. Bunda ilk asos vazifasini kishilarning o’z qadriyatlari tizimi va aniq maqsadni ko’zlab tutilgan yo’l, milliy an’analar va tarixiy shart-sharoit, real ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy muhit, odamlarning tarkib topgan turmush tarzi va dunyoqarashi o’tagan. Natijada hozirgi dunyo ijtimoiy taraqqiyotining g’oyat xilma-xil betakror yo’llarini, milliy iqtisodiyotlarning shakllanishini, sifat jihatidan yangi turmushga erishish usullarini o’rganish va bilish uchun nihoyatda qulay imkoniyat beradi. Jamiyatni taraqqiy ettirish va iqtisodiyotni isloh qilish yo’llarining xilma-xilligi bir qancha omillarga bog’liq. Avvalambor, bunga ularning aniq maqsadni ko’zlab yo’naltirilishi va iqtisodiyotning amal qilish prinstiplari sabab bo’ladi. Rivojlanayotgan yosh mamlakatlar o’z oldilariga erishish osonroq bo’lgan maqsadlarni qo’yib, «muqobil rivojlanish» nazariyasining turli konstepstiyalariga tayanib, o’z yo’llarini mana shu konstepstiyalar doirasida izlashga majbur edilar. Bu konstepstiyalarning asosiylari quyidagilar: «Asosiy ehtiyojlar» konstepstiyasi. Aholining eng kam tirikchilik ehtiyojini kafolatli tarzda ta’minlash va ish bilan band qilish muammolarini hal etish ushbu konstepstiyaning asosiy maqsadidir; «Maqbul yoki tegishli texnologiya» konstepstiyasi. Bu konstepstiya aholi bandligini ta’minlaydigan va mahalliy xom ashyoni, avvalo qishloq xo’jalik xom ashyosini qayta ishlashga qaratilgan sermehnat texnologiyani rivojlantirish zarurlishgiga asoslanadi; «O’z kuchiga jamoa bo’lib tayanish» konstepstiyasi. Bu konstepstiya mavjud zahiralardan to’liqroq foydalanishga va rivojlanayotgan mamlakatlarning taraqqiy etgan mamlakatlarga qaramligini kamaytirish maqsadida ular o’rtasidagi hamkorlikni mustahkamlashga qaratilgan; «Yangi xalqaro iqtisodiy tartib» konstepstiyasi. Bu konstepstiya rivojlanayotgan mamlakatlarning iqtisodiy jixatdan mustamlaka holatidan qutilishga va iqtisodiy qoloqligini tugatishga, teng huquqli sheriklar sifatida tan olinish, xom ashyo va sanoat mollariga o’z manfaatlariga muvofiq keladigan yangi narxlarni, xalqaro savdo me’yorlarini, valyuta kursini belgilashga, zamonaviy texnologiyalarni sotib olish imkoniyatlarini kengaytirishga bo’lgan umumiy intilishlarini aks ettiradi. Rivojlanayotgan mamlakatlarning ko’pgina andozalari, iqtisodiy yo’llari yuqorida ko’rsatilgan konstepstiyalar va nazariyalarning o’ziga xos qo’shilmasidan iboratdir. Markazlashgan ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o’tishda maqsad bir xil bo’lsa-da, turli mamlakatlar turli yo’llarni tanlashlari mumkin. Hammaga ma’lumki, bir tizimdan ikkinchi tizimga o’tishda ikki yo’l, ya’ni revolyustion va evolyustion yo’llar mavjud. Polsha, Chexoslovakiya, Rossiya va boshqa ayrim mamlakatlar bozor iqtisodiyotiga o’tishning revolyustion yo’lini, birdaniga katta to’ntarishlar qilish yo’lini tanladilar. Boshqacha aytganda ular «karaxt qilib davolash» degan usulni qo’lladilar. Bu yo’lni amalga oshirish uchun Rossiyada «300 kun», «500 kun» degan o’tish dasturlari ishlab chiqildi. Bu dasturlarni tezkorlik bilan amalga oshira boshladilar. Bunda ular bir tizimdan ikkinchi tizimga o’tishda ancha uzoq muddatli o’tish davri bo’lishini unutdilar. Natijada bu mamlakatlarda ishlab chiqarish hajmi keskin tushib ketdi, ko’plab korxonalar yopilib, ishsizlar soni ko’paydi, pulning qadri keskin pasayib ketdi, iqtisodiyot esa hamon karaxtlikdan chiqqani yo’q, odamlarning ahvoli og’irlashdi. Shuning uchun O’zbekiston bu yo’ldan bormay boshqa yo’l tanladi. Bu yo’l O’zbekistonning o’ziga xos madaniy, tarixiy, iqtisodiy va tabiiy xususiyatlarini hamda bu yo’ldagi jahon tajribasini hisobga olgan holda revolyustion to’ntarishlarsiz, ijtimoiy to’qnashuvlarsiz, ijtimoiy himoyani kuchaytirgan holda asta-sekinlik, lekin qat’iyatlilik bilan bosqichma-bosqich rivojlangan bozor iqtisodiyotiga o’tishdan iboratdir. «Bizning bozor munosabatlariga o’tish modelimiz Respublikaning o’ziga xos sharoitlari va xususiyatlarini, an’analar, urf-odatlar va turmush tarzini har tomonlama hisobga olishga, o’tishdagi iqtisodiyotni bir yoqlama, beso’naqay rivojlantirishning mudhish merosiga barham berishga asoslanadi», deb yozadi mamlakatimizning birinchi Prezidenti Islom Karimov. O’zbekistonda bozor munosabatlariga o’tish yo’li ijtimoiy-yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirishga qaratilgan. Bu yo’lni amalga oshirishga, iqtisodiyotni tubdan isloh qilishga Prezidentimiz I.Karimov tomonidan ishlab chiqilgan beshta muhim tamoyil asos qilib olingan.
Birinchidan, iqtisodiyotni mafkuradan xoli qilish, uning ustunligini ta’minlash.
Ikkinchidan, o’tish davrida davlatning o’zi bosh islohotchi bo’lishi.
Uchinchidan, butun yangilanish va taraqqiyot jarayoni qonunlarga asoslanmog’i, qonunlarning ustunligi ta’minlanmog’i lozim.
To’rtinchidan, bozor munosabatlariga o’tish bilan bir qatorda aholini ijtimoiy himoyalash sohasida kuchli chora-tadbirlarni amalga oshirish.
Nihoyat, beshinchidan, bozor munosabatlarini bosqichma-bosqich qaror toptirish. Bozor munosabatlariga o’tishda bu prinstiplarning hammasi ham muhim ahamiyatga egadir, lekin ularning ichida bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o’tish prinstipi alohida e’tiborga loyiq.
XULOSA
Xulosa qilib aytishimiz mumkinki, keng ko’lamli loyihalarga startberilgani ilm, marifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishda yilida raqamli tehnalogiyalarning hayotimizdagi o’rni va rolini, ularning yurtimiz bo’ylab qamrovini jadal sur’atda oshiradi. Tizimlar muntazam rivojlanyapti keng ko’lamli va kompleks loyihalar amalyotga joriy etilmoqda. Shu bilan birga, holi oldimizda bajarilishi zarur bo’lgan muhim vazifalar turibdi. Zero O’zbekistonning taraqqiyotoraqamli tehna-logiyalarning barcha soha va tarmoqlarga joriy etilishi va qo’llanishiga uzviy bog’liqdir