O‘zbek filologiyasi fakulteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasi o‘zbek dialektologiyasi

MA’RUZA MATERIALLARI

1-Mаvzu. Kirish. O‘zbek dialektologiyasi fanining predmeti,
maqsad va vazifalari


Rejа:

1. 
   Dialektologiyaning paydo bo’lishi haqida ma’lumot.
   
2. 
   Fanning nazariy va amaliy ahamiyati.
   
3. 
   Til va sheva munosabati.
   
4. 
   O‘zbek shevalarining eng muhim xususiyatlari haqida ma’lumot berish.
   

KIRISH
O‘TMISH TARIXIMIZGA BIR NAZAR
Turkiy xalklar tarixi juda ham qadimiydir. Bu qadimul avval tarixning raqamini xech kim aniq belgilab bergan emas. Uzoq yillar mobaynida olib borilgan arxeologik izlanishlar (Toshkent, Sug‘diyona – Afrosiyob kabi) Bobotog‘ (Surxondaryo, Sherobod tumani), Bitikchashma yodgorligi, tog‘da topilgan uchkuch (samolyot), raketa qanotlari, uning uchish maydonlari kabilar ajdodlarimizning g‘oyat ishbilarmon, fan-texnika ustasi, didli bunyodkor, uzoq kelajakni tasavvur eta olgan kishilar bulganligidan dalolat beradi.
Bu yodgorliklar qoyalarda, odamzodning quli yetishi mushkul bulgan joylardagina saqlanib qolgan. Kim biladi deysiz, pastliklardagi nodir yodgorliklar Iskandar Chingizxon kabi bosqinchilar tomonidan yer bilan yakson qilib tashlangan bulishi mumkin. Usha davrlardan buyon oradan qariyb 30 ming yil o‘tgan deb taxmin qilinadi. Ehtimol, bundan ham kuprokdir. Eng muhimi ana shunday tarixiy dalillar, noyob yodgorliklar bizning ona dayorimiz, jonajon O‘zbekiston Respublikasi zaminida bo‘lganligidadir.
Tarixning, tarix sohasidagi tadqiqotchilarning guvohlik berishlaricha, eng kadimiy urug‘-qabila hisoblangan skiflar bilan turkiy xalqlar o‘rtasida bevosita aloqalar bo‘lgan. Ularning bir-birlari bilan qav-qarindosh bo‘lganliklarini tarixiy haqiqatlar isbotlamoqda. Chunki, ularning turmush tarzida mushtarak tomonlar juda ko‘pdir. Lekin bu haqiqat hamon sir saqlanib kelinmoqda. Qanday bo‘lmasin, qanchalik sir saqlanmasin, qanday shaklda tadqiq etilmasin, baribir tarix tilga kirishi muqarrardir.
Parfiya, Amazonka va Baqtriya kabilar skiflar nomi bilan uzviy bog‘liqdir. Baktriya zamini esa hozirgi Qashqadaryo, Surxondaryo, Tojikiston, Afg‘oniston, Hindiston singari yurtlarni o‘z ichiga olgan. Bu hakda «Avesto» kitobida ham malumotlar bor.
Demak, tarixda uchraydigan Taritoy, Bilka Xoqon-Koon, Kultagin kabi shaxzodalarning barchasi skifmassagetlar, qadimgi turkiy xalqlar ajdodlari tarixiga borib taqaladi. Bu esa uz navbatida turkiy urug‘-qabilalarning qadimgi davrda ham keng joylarda, hisob-chegarasiz makonlarda yashaganliklarini ko‘rsatadi. Bizning ajdodlarimiz hozir yashab turgan muqim joylarida, ularning ayrim qismlari esa Xitoy, Pokiston, Afg‘oniston, Eron, Iordaniya, Suriya, Livan, Saudiya Arabistoni, AQSH va boshqa ko‘pgina chet mamlakatlarda, sobiq SSSRning turli joylarida hayot kechirmoqdalar.
Bundan 3-4 yilcha matbuotda qiziq bir fakt e’lon qilingan edi. Unda aytilishicha, filologiya fanlari doktori Abror Karimov quyidagilarni maroq bilan hikoya qilib beradi:
«Amerika qitasida Siyu degan hindlarning bir qabilasi bizga tushunarli tilda so‘zlashadilar. Ular ham «yosh» ni «yash», «baqa» ni «baqa», sanoq sonlarni «bir», «ikki», «uch» deb aytadilar. Ularning hali to‘la shakllanmagan lug‘at fondida 500dan oshiq turkiy so‘zlarni uchratdik. Turkiy tilda so‘zlovchi elatlar Yaponiyada ham, Okeaniyada ham, xullas, dunyoning barcha qitalarida uchraydi».
Dastlabki yozma manba sifatida turkiy-runuk yoki Urxun-Enasoy yozma yodgorliklarni nomi bilan mashhur bulgan durdona manba, Mahmud Koshg‘ariyning «Devonu lug‘otit turk» nomli asari, Yusuf Xos Hojibning «Qutadgu bilig» nomi bilan mashhur bulgan ajoyib asari, shundan so‘nggi davrdan Alisher Navoiy davrigacha yozilgan turkiy yozma yodgorliklar, bobokolonimizning umumbashariy merosi, Abdulg‘ozi Bahodirxonning yozgan qimmatli tadqiqotlari va nihoyat, keyingi davrga xos manbalarning barchasi turkiy xalqlar adabiyotlari, tillari va lahjalarini o‘rganish, mutolaa qilish va tadqiq etishda asosiy manbalar hisoblanadi.
Demak, turkiy xalqlar ham, ularning tillari ham eng qadimgi tarixga ega. Hozirgi vaqtda skif-turkiy tilida 200 milliondan ortiq kishi suhbatlashadi. Bu til xitoy, hind ingliz va arab tillaridan keyingi o‘rinni egallaydi. Shunga qarab, skif-turkiy tilining boshqa tillarga tasiri, ularning lug‘at boyligida tutgan o‘rni salmoqlidir.
Rus tili lug‘at boyligining katta qismini ham turkiy so‘zlar tashkil etadi. Bu holni «Igor jangnomasi», «Jonli rus tilining izohli lug‘ati» kabi yozma yodgorliklar: «Turkiy lahjalar tadqiqotidan tajribalar» (V.V.Radlov), «Yoqut tili lug‘ati» (E.K.Pekarskiy, 1907,1930), «Chuvash tili lug‘ati» (N.I.Ashmarin, 1928-1950) kabi «Turkologiyaning oltin fondini tashkil etuvchi» (A.N.Kononov) ajoyib lug‘atlar ham isbotlab turibdi. Men, shaxsan E.V.Sevorgtyanning kup jildli «Turkiy tillarning etimolotik lug‘ati» ni (1978-1989) ham shular qatoriga qo‘shib sanashni istardim.
Endi sibirlik o‘zbeklar haqida bir-ikki og‘iz so‘z aytsak. Toshlardagi bitiklarning dalolat berishicha, turkiy tillarning hukmron holatga ega bo‘lishi V-VI asrlar bilan bog‘liq. Undan oldingi tarixi haqida aniq malumot yo‘q yoki bunday yozma manba bizgacha yetib kelmagan. Har holda, eramizgacha bo‘lgan IV-III asrlarda Sibir va uning atroflarida turkiy xalqlar o‘troq holda hayot kechirib kelganlar. Ular turli tarixiy davrlarda «Sabr turki» deb atalgan, hozirgi «Tyumen» degan nom ham turkiy so‘z bo‘lsa ajab emas. «Tyumen» bilan bir qatorda, Tobolsk shahrida va Sibirning boshqa joylarida o‘zbeklarning ham yashab kelayotganliklarini bilamiz. Bu esa uzoq tarixni eslatadi. Chunki XVI asrda T.Yermak Sibirni bosib olib (1582 yil oktabr oyi), uning poytaxti Kashlikni egallaganda, u yerlar Esker (Askar) nomi bilan mashxur bo‘lgan turkiy davlatga birlashgan bo‘lib, uning davlat boshqaruvchisi buxorolik Murtazoxonning o‘g‘li Ko‘chimxon edi. Ko‘chimxon dastlab T.Yermakdan yengilgan bo‘lsa ham, qaytadan kuch tuplab, u bilan shiddatli jang qiladi va dushman askarlarini qirib tashlaydi. Rossiyadan qancha yordam kelmasin T.Yermak o‘zini o‘nglab ololmaydi va qamalda qolib, kichik guruhdagi kuchlar bilan dengizga cho‘kib ketadi (1585).
Xuddi ana shu davrlarda (XV-XVI asrlar) Sibirga – Tyumen, Tobolsk va boshka joylarga o‘zbeklarning ko‘chib borishi ko‘paygan va ular o‘troqlashib qolgan bo‘lishlari tabiiydir. Bu ajdodlarimizning, yani turkiy xalqlarning umumiy va ajralmasliklarini ko‘rsatadi. Ularning turli xalqlar va millatlar bo‘lib shakllanishlari esa nisbatan so‘nggi davrning mahsulidir. Bu ko‘p qirrali chuqur tadqiqotlar olib borishni talab etadi.
Turkiy tillardagi noyob qadimiy yozma yodgorliklarning o‘n qirrasidan bir qirrasigina ochilgan xolos. Bu esa oliy maktablarimizda ularni maxsus fan sifatida, maxsus ixtisos kursi va amaliyot sifatida chuqur o‘rgatish, ularning mag‘zini talablarga singdirish, ulardan kelgusi tadqiqotchilarni tayyorlab yetkazishni taqozo etadi. Tarixiy yozma yodgorliklarga talablarning qiziqishini orttirish: ularni mustaqil ravishda mutolaa qilishga odatlantirib borish har bir filologning, har bir turkologning mukaddas burchi deb qarashli darkor.
Turkiy tillarni o‘rganish va tadqiq etishning so‘nggi bir asrlik tarixiy bosqichida mashhur turkologlar Abdurauf Fitrat, G‘ozi Olim Yunusov, Mamed oa Sheraliyev, Ulug‘ Tursunov, Smit oga Kenesboyev, Z.N.Gajiyeva, A.K.Kononov, Paygam Azimov, N.A.Baskakov, A.R.Tenishev, Alibek Rustamov, Farxod Zaynalov, Muxammad Isayev, Bozor Urinboyev, Hamid Nematov, Iristoy Qo‘chqortoyev kabi olimlarning qalamiga mansub asarlar ilmiy tadkikotlar yaratishda dasrlik va qo‘llanmalar yozishda qo‘l kelmokda.
Shunday kilib, tukiy xalqlarning tarixi, kelib chiqishi, tomiri umumiydir. Bundan qadimiy yozuvlarimiz, yozma yodgorliklarimiz, xalq og‘zaki ijodi durdonalari xam guvohlik beradi. Masalan, turkiyalik qardoshlarimiz qadimgi Sirdaryo vohasida yashaganliklari bilan faxrlanadilar. Ular Turkistonni, Uzbekistonni ota yurtimiz, ona vatanimiz, deb ataydilar. Aytishlaricha, ularning xaloskori, ustozi va dohiysi Mustafo Ota Turk o‘zining qabr yodgorligiga «Mening vatanim Turkistondir» deb yozib qo‘yishni vasiyat qilgan ekan.
Malumki, uzbek tilining kipchok laxjasi kozok, korakalpok, kirgiz, tatar kabi tillar bilan alokador bulsa, uning uguz laxjasi turkman, ozarbayjon va turk singari tillar bilan umumiy tomonlarga ega. Korluk-chigil-uygur laxjasi esa bevosita uygur tiliga yakindir. Bugina emas, xatto u yoki bu turkiy til tarkibida urug-kabilaning kismlari mavjud. Masalan, naymanlar asosini tashkil etgan xolda, uzbeklarning xam katta tarkibiy kismi xisoblanadi. Korakalpoklar nomi bilan aytiluvchi axoli mazkur respublikadan tashkari, yana Fargona, Samarkand kabi viloyatlarda xam keng tarkalgan. Turkman millatining asosini tashkil etuvchi chandirlar Kashkadare, Samarkand kabi viloyatlarda xam xayet kechiradilar Kungirotlar uzbeklar va krim tatarlarning tarkibini tashkil etadi. Bunday dalillarni istagancha keltirish mumkin.
Malumki, ajdodlarimiz dastlabki davrlarda gurux-gurux, urug-urug bulib yashaganlar. Bulardan kabilalar va kabila ittifoklari, sung esa xalk va millatlar paydo bulgan. Xar bir xalk yoki elatning uziga xos tillari mavjud edi. shevalarning paydo bulishi va rivojlanishi urug xamda kabilalarning, milliy tillarning yuzaga kelishi va tarakkiyeti esa kabilalar xamda kabila ittifoklari va xalklarning anik tarixi bilan izoxlanadi.
Turkiy tillarning tarixiy tarakkiyet yullarini belgilashda, utmishdagi urug, kabila va kabila ittifoki tillarini urganishda Maxmud Koshgariyning «Devonu lugotit turk» asari muxim axamiyat kasb etadi. Bu xolni u uz asarida aloxida takidlab kursatgan: «Xar bir kabilaning sanoksiz allakancha uruglari bor, men bulardan asosini yezdim, shaxobchalarni tahladim».
Keyinchalik esa kabilalarning bir-biri bilan aralashib, kushilib ketishlari natijasida, ularning tillari xam aralashib, korishib ketgan bunday birlashishlar karindosh kabilalarning uzaro kushiluvidan iborat buladi va kabila ittifoklarining a’zolari uchun umumiy bulgan tillari xam mavjudga keladi. Kabilalar uzlarini tashki dushmandan ximoya kilish uchun birlashar edilar. Jamiyatning shundan sungi tarakkiyet boskichidan kabilalar va kabila ittifoklari uzaro birlashish jarayenini uz boshidan kechira boshladilar. Shunga karab, ularning tillari xam bir-birlariga yakinlashib, kushilib bordi. Natijada, uzbek xalki va xalk tili kelib chikdi.
Ana shu sonli turkiy kabilalar va kabila ittifoklaridan uzbek , kozok, kirgiz, korakalpok xalklari va ularning tillari paydo bulgan va rivojlanib, xozirgi xolatga yetib kelgan. Shuning uchun, urxun – Enasoy darelari yekasidan topilgan yozma yodgorliklar boshka turkiy xalklar tillari bilan bir katorda, uzbek tilining xam eng kadimgi yozma manbalaridan deb karaladi. Chunki malum bir zaminda bir kancha kabila birlashmalari yuzaga keladi. Ana shu kabila ittifoklarining birlashishi uz navbatida xalk va xalk tilining vujudga kelishiga sabab buladi. Sinfiy jamiyatning shundan keyingi tarakkiyetida madaniy va savdo markazi sifatida shaxarlarning axamiyati osha boradi, xalklarning shakllanishi davom etadi, feodal yerlari va feodal davlati paydo buladi.
IX-X asrlar davomida va undan keyin xam Markaziy Osiyoda turkiy tilda suzlashuvi utrok va kuchmanchi xalklar yashagan. Xususan, Uzbekiston shaxarlaridagi axoli kadimdan, asosan, turkiy tilda suzlashadi. Ular kuchmanchi turkiy xamda utrok eron tilida suzlshuvchi xalklar (xususan, tojiklar) bilan doimiy alokada bulgan. IX-XI asrlarda utrok turkiy tilda suzlashuvchi xalklar asosida uzbek xalki va tili shakllanadi.
Uzbeklar xalk bulib shakllanayetgan bir vaktda turli xil turkiy va turkiy bulmagan kabila ittifoklari aralash xolda yashar edi. binobarin, uzbeklarning xalk bulib shakllanishda xozirgi Uzbekiston yerlaridagi turkiy xalklardan tashkari, eron kavmlari xam turkiy xalklar bilan bir xil iktisodiy sharoitda xayet kechirgan, tashki dushmanlarga karshi birgalikda kurash olib borgan edilar. Ular uzbeklarning urf-odati, madaniyati va tilini kabul kilib, birgalikda yashay boshladilar. Boshkacha kilib aytganda, eroniy kavmlardan bulgan sugdiylarning uzbeklashuvi, mugullarning uzbeklarning tarkibiy kismiga aylanib ketishi, ulardagi etnografik birlik saklanib kolmaganligi kabilarni aytish mumkin.
Turkiy tillar tasnifi. Yer sharida 30 dan ortik turkiy tilli millatlar va elatlar mavjud bulib, 70-yilning bolarida ularning umumiy soni sobik Ittifokda 70 millionga yakin xisoblanardi. Ariym manbalarda esa turkiy tillarning mikdori 51 ta deb kursatiladi. Bunda koraxoniy – uygur tili, xorazm – karluk tili, mumluk-kipchok tili, X-XI asrlardagi uguz tili, Urxun-Enasoy yozuvlari tili, turklar tili, xuroson turkiy tili, chigatoy tili, uygur tili, sarik uygur tili, kadimgi uygur tili kabilar aloxida turkiy tillar nolari bilan beriladi. Bularni xozirgi vaktda axolida turkiy xalklar tillari deb ajratish urinli bulmasa kerak.
Masalan, uygur tilini kadimgi uygur tili va koraxoniy – uygur tili deb ajratishga xech kanday xojat yuk. Buning ustiga «sarik uygur» deb ishlatilishi ortikchadir. Bularning xammasi xam uygur tilining turli boskichlaridagi kurinishlaridir. «Chigatoy tili» deyish esa umuman makul emas. Chunki bunday tilning uzi bulmagan. Lingvistik adabiyotlarda «Chigatoy tili» atamasining paydo bulishi Xerman Vamberining «Chigatoy tili dasrligi» (1867 y.) chikishidan boshlab rasmiy tusga kirib (chigatoy adabiyoti kabi) Bu atama N.I.Ilminskiy (1822-1891) va boshka turkologlarda xam ishlatiladi. U Sulaymon Buxoriyning (1921-1882) lugatida xam kullanilgan. Bu lugatda uzbek uruglari va shevalari 92 ta deb kursatib utiladi. Gozi Olim Yunusovning «Uzbek laxjalarining tasnifidan bar tajriba» (1935) tadkikotida xam uzbek urug-kabilalari va ularning tillari 92 ta deb kayd etiladi. Xalkimiz tarkibi va xar bir tarkibiy kismning tillari-shevalari xakidagi rakamlar 92 ta deb belgilanishi turli shajaralar va sunggi ayrim tifsilotlarda uz ifodasini topib kelmokda.
Turkiy xalklardan 12 tasi (tatar, kozok, kirgiz. Boshkird, korakalpok, kumir, karim-tatar, korachoy, balkar, oltoy, nugay, karaim) 15 milliondan kuprok bulib, ular kipchok guruxi turkiy tillarni tashkil etadi. Turkiy tillardan 11 tasi (turk, ozarbayjon, turkman, afshar, kashkar, Eronning janubi-sharkidagi turkiy xalklar, shaxsevon, gagauz, karaparax, kadjor, krimchak) 37 milion kishini uz ichiga olgan bulib, turkiy tillarning uguz guruxiga kiradi. 55 millionli turklar (Turkiya) xam uguz guruxiga taaluklidir.
5 xalk (uzbek, uygur, salar, sarik uygur, xutan) 15 milliondan ortikdir. Bular turkiy tillarning karluk guruxini uz ichiga oladi. Chuvashlar (1,7 million) bulgar guruxini va 8 xalk (yekut, tuva, xakas, togli oltoyliklar, shur-shor, dulgan, kuk chulutanlar, tofalar-karagas) Sibir guruxi (0,6 million) deb yuritiladi.
Bular 1980 yilgacha bulgan malumotlardir (123,3 mln). Oradan 15 yilcha vak utgach, turkiy xalklar kariyb 200 million kishi deb xisoblanmokda. Aloxining bunchalik tez kupayishining sababi, bir tomondan, axolining usishi va, ikkinchi tomondan, chet ellardagi turkiy xalklar xakidagi malumotlarning aniklanib borishi bilan boglikdir. Masalan, 1979 yilda Uzbekistonda yashovchi uzbeklar 13mln. ni tashkil etgan bulsa, 1990 yilga kelib 19 milliondan oshdi. Xozirgi vaktda Uzbekiston xududida 22 mln dan kuprok kishi yashaydi. Malumki, turkiy xalklarning yarmidan ortigi sobik Ittifok xududida xayet kechiradi. Ularning soni 100 millionga yakindir. Turkiy xalklarning 100 milliondan kuprogi chet mamlakatlarda yashaydi.
Demak, turkiy xalklarning umumiy sonini 200 mln. va undan xam kuprok deb belgilashga tugri keladi. Ularning 19 milliondan kuprogini uzbeklar tashkil etadi. Uzbeklarning uzlari singari tillarning tarixi xam kadimiydir. Ularning yozuvlari kup asrlik tarixga ega. Bu tarixni kamida 2400-2500 yil deb belgilash mumkin.
Yozuvlarning eng kadimiysi sugd yozuvidir. U bir kancha kurinishlarga ega bulib, tarixan oromiy yozuvlari belgilari bilan bevosita alokadordir. Sugd yozuvining moniy va sureniy turlari turkiy xalklarda keng ishlatilib kelinganligi tarixdan malumdir. Ular eramizgacha bulgan V-IV asrlarga borib takaladi. Xorazm yozuvi va dulbarjin yozuvlarining axamiyati xam kattadir. Bularni shartli ravishda yozuvlarni kullashdagi birinchi davr deyish mumkin. Ikkinchi davr arab va uygur yozuvlari bilan boglanib ketadi. Nixoyat, lotin yozuvi va amaldagi kirill yozuvidan foydalanishni uchinchi davr deb yuritish urinlidir. Bular shartlidir, albatta.
Turkiy tillarni urganish soxasida Abdurauf Fitrat, Gozi lim Yunusov, ulug Tursunov, Mamed oga Sheraliyev, Smit oga Kenesboyev, Ayyub Gulomov, A.N.Kononov, Solix Mutallibov, Olim Usmonov, N.A.Baskakov, Dilora Tumasheva, Farxod Zaynalov, Muxammad Isayev, Gani Abduraxmonov, Alibek Rustamov, Xamid Nematov, Bozor Urinboyev, Iristoy Kuchkorotoyev, Ergash Fozilov va boshka kupgina tilshunos olimlarning uzlariga yarasha xizmatlari bor. Ularning ayrimlari mavjud turkologiya manbalariga asoslangan xolda uz tasniflarini xam tukdim etmokdalar. Bu jixatdan ozarbayjonlik professor Farxod Zaynalovning xizmati aloxida kuzga tashlanib turadi.
Turkiy tillarni kuyidagicha tasniflarga ajratish mumkin: Maxmud Koshgariy tasnifi; N.A.Baskakov tasnifi: Farxod Zaynalov Tasnifi; Muxammad Isayev tasnifi; Olim Usmon tasnifi; Ulug Tursunov tasnifi; Gani Abduraxmonov tasnifi; Xamid Nematov tasnifi.
Muxammad Koshgariy tasnifi. Malumki, Maxmud Koshgariy yashagan XI asrda turkiy kabilalar va kabilalar ittifoki uzaro birlashib, xalkni shakllantira boshlagan davr edi. Olimning tulik ismi Maxmud Ibnulxusayn ibn Muxammadil Kashgariydir. U til, madaniyat, tarix va adabiyot kabi turli soxalarga oid kuplab kimmatli ilmiy asarlar yaratgan buyuk olim edi. Uning «(«Turkiy tillarning naxv koidalari»)» va «Devonu lugotit turk» («Turkiy tillarning lugatlari komusi») asarlari mavjud. Afsuski, mazkur ilmiy asarlarning birinchisi avlodlarimizga yetib kelmagan. 1960 yilning boshiga kelib Maxmud Koshgariyning «Devonu lugotit turk» asari arab alifbosi va arab tilining bilimdoni Solix Mutallibov tomonidan uzbek tiliga turjima kilindi. Tajriba jarayenida olimning «XI asr yozma yodgorliklarida fel kategoriyasi» (1955), «Leksika va morfologiya tarixidan kiskacha ocherk» (1959) kabi bir kancha ilmiy asarlari yuzaga keldi.
«Devonu lugotiti turk»ning ilmiy kimmati byokiyosdir. Chunki, «Devon»ni yaratish uchun muallif uzok yillar davomida turkiy xalklar yashaydigan shaxarlar va kishloklarni kezib chikdi, materiallar tupladi va ularni chukur kiyesiy taxlil kildi. «Men bu ishlarni, - deb yozadi Maxmud Koshgariy, -til bilmaganligim uchun emas, balki bu tillardagi xar bir kichik farklarni xam aniklash uchun kildim…» (44-bet)
Maxmud Kashgariy turkiy tillar va laxjalarini yigirmata kabilaga mansub deb kursatib, ulardan xar birining son-sanoksiz uruglari borligini kayd etadi. Demak, yigirmata kabila va kuplab uruglarning tillari xam saklanib kolgan. «Devon»da ana shu yigirmata til birma-bir sanab utiladi: bejenek, kipchok, uguz, yemek, bashgirt, basmul, kay, yabaku, tatar, kirgiz, chigil, tuxsi, yigma ugrak, yaruk, yumul ( bazan chumul va jumul shakllarida xam uchraydi), uygur, tungut, xitoy, tabgach (64 bet).
Yana kitobning turli saxifalarida yukoridagi yigirmata turkiy tillar va laxjalar xisobiga kiritilmagan boshka kabilalar tillari xam tilga olinadi: pramut (157-bet), bulgor (68-91-betlar), bulak (360-bet), kanjak (66-bet), suvorlar (67-68-betlar), karluk (86-43-betlar), argu (488-bet), turk (484-bet) kabi.
Maxmud Koshgariy ayrim xollarda turkiy kabilalarning yashaydigan joylarini xam anik kursatadi. Masalan chigillarning Barsagay kuyisidagi Kuyas shaxarchasida, Tiroz yakinidagi shaxarchada va Koshgardagi bir kancha kishloklarda yashashlarini kursatib utgan. (374-bet).
«Devon»da uguz kabilasi turklarning bir kabilasi deb takidlanadi. Sungra, shu uguz kabilasining tarkibida 22 ta urug borligi aytiladi, ularning nomlari va mollariga kuyilgan tamgalar birma-bir sanab utiladi (89-91-betlar).
Birinchi turkolog, xususan lugatshunos, etnograf va xalk ogzaki ijodchisi, tarixchi va jugrofiya bilimdoni Maxmud Koshgariy uzining «Devonu lugotit turk» asari bilan turkologiyaga asos soldi. U birinchi bulib turkiy tillarning koidalarini yaratadi. Bu asar turkiy tillarning kiyesiy grammatikasini urganishda yagona manba bulishi bilan dikkatga sazavordir. Maxmud Koshgariy «Devonu lugotit turk» nomli kup kirrali asarida tukiy tillarning dastlabki tasnifini bergan. U turkiy tillar va laxjalarini tasnif kilganda, ikki ilm-fan koidalariga asoslanib ish kurgan: 1) kabilalar va kabila ittifoklari tillarining sofligiga (tugriligiga) kura: 2) kabilalar va kabila ittifoklari tillaridagi fonetik va morfologik farklarga kura.
Maxmud Koshgariy tillarining sofligi tushunchasi deganda, turkiy bulmagan tillarning tasir darajasini tushunadi, shunga kura, turkiy tillarni ikki guruxga bulib urganadi: a) sof turkiy til: b) aralshag turkiy kabila tillari.
Sof turkiy tilda fors va boshka ulkalar bilan aloka kilmaydigan yagmo tuxsi va itl (Volga), yamar (Irtish) darelari bularidan boshlab, uygur shaxarlarigacha bulgan zaminlarda yashovchi kabilalar va «Xokoniy turkchasi » tilini kiritadi. Bundan tashkari, kirgiz, uguz, chigil, irok, jaruk, bulgor, suvor, pecheneg kabilarining tilida xam turkiy bulmagan tillarning tasiri sezilmaydi (DLT, 1,66-bet).
Aralashgan turkiy kabila tillarini Maxmud Koshgariy uz navbatida ikki guruxga buladi:
Bu guruxga sugd tili tasirida sugdak, kanjak, argu kabilalarining tilini kiritadi. Bundan tashkari, Bolosogun, Tiroz, Madinatulbayzo shaxarlari axolisi tili kiritiladi.
Ikki tilli bulgan turklashgan xitoy-tibeg xalklari:
xutanliklar, tibetliklar (tubut) va tangutlar tillari bu guruxga kiritiladi (DLT, 1,165-bet). Ular turkiy tilni yaxshi tushunadilar. Lyokin erkin gaplasha olmaydilar. Maxmud Koshgariyning turkiy tillarining boshka tillar tasiri darajasiga kura tasnifi asosilari xozir xam shevalar tasniflarida kullaniladi.
U turkiy tillarni fonetik va morfologik farklariga kura tasnif kilishda tillarning jugrofiy tarkalish asoslarini xam kuzda tutadi. U fonetik va morfologik asoslarni xisobga olib, turkiy tillarni ikki guruxga buladi:
Chigil, yagmo, tuxsi, karluk, uygurlardan boshlab, yukori Chingacha ( Mochin-Chingacha) bulgan kabilalar tillari.
Uguz, argu, kipchok, tatar, yamak, suvor va rusdan Vizantiyagacha (Rimgacha) joylashgan kabilalar tillari.
Shartli ravishda birinchi guruxni sharkiy tillar, ikkinchi guruxni esa garbiy tillar deb atash mumkin. sharkiy va garbiy turkiy kabilalar tillari orasida bir kator fonetik xamda morfologik farklar mavjud. Bu shaklda tasnif kilish 1969 yilda tilshunos olim Xamid Nematov tomonidan tavsiya etilgan edi. Shundan sunggi nashrlarda uning muloxazalari asos kilib olindi.
Fonetik jixatdan sharkiy turklar tilida suz boshida jarangsiz t tovushi kelsa, garbiy turklar tilida d tovushi keladi; tag-dag, tuya-duya kabi. Sharkiy turklar tilida i tovushi kelsa, garbiy turklar tilida j tovushi bilan i tovushi juft kullaniladi: yinju-jinju, yyelkin-jelkin kabi.
Sharkiy turklar tilida lab-tish v tovushi kelsa, garbiy turklar tilida lab-lab v ( ) tovushi keladi: tovar-towar kabi.
Maxmud Koshgariy malumotiga kura, sharkiy gurux tillari uchun tor unlilar (bardim, sen, tevay), garbiy gurux tillari uchun esa keng unlilar xosdir (bardim, san, tavay). Maxmud Koshgariyning takidlashicha, ayrim sharkiy turklar tilida suz oxirida y tovushi kelsa, garbiy turklar tarkibiga kiruvchi avgular tilida n keladi: koy-kon, yigay-yigay (DLT, 1, 67).
Morfologik jixatdan sharkiy va garbiy turklar tilidagi kuyidagi farklar kursatiladi:
Zamon, makon va kurol nomi sharkiy gurux tillarida – gu,-gu,-ku,-ku kushimchasi bilan yasalsa, garbiy gurux tillarida –asi, - esi kushimchasi bilan yasaladi: bargu-barasu, kelgu-kelesi (DLT, 1,69:11,71).
Shaxs oti sharkiy turklar tillarida, -guchu, -guchi, -kuchu kushimchasi bilan yasalsa, garbiy guruxlarda –dachu, -degi, -tachi, -techi, kushimchasi bilan yasaladi: barguchi –bardachu, turguchi-turdechi kabi (DLT,II, 56-58).
Sharkiy tillardagi –gan, -gen, -kan, ken sifatdosh shakliga garbiy guruxlarda –(y) an, -(y) en shakli muvofik keladi: bargan-baran kabi (DLT,II, 57-58).
Sharkiy gurux tillarida utgan zamon –di va shaxs –son kursatkichlari bilan yasalsa, narbiy guruxdagi turli shaxslarda sifatdoshning –duk, -duk shakli bilan aralash tarzda keladi: men yay kurdum – ben yay kurduk.
Shunday kilib, axmud Koshgariy XI asrdagi turkiy tillar va laxjalar tasnifi uchun 6 fonetik va 4 morfologik xususiyatni asos kilib olgan. Bu esa mashxur turkologning turkiy tillarning asosiy xususiyatlarini, ular orasidagi uxshashlik va farklarni yaxshi tushuna olganligidan dalolat beradi.
Malumki, Maxmud Koshgariy «Devonu lugotit turk» asarining uchala kitobida xam lugatshunoslik asosiy urinni egallaydi.
«Devon» da tillar va laxjalarga oid suzlar anik aytilib, bazan ularning kaysi manbaga taallukliligi xam kursatib utiladi. Demak, ona tilimizning xozirgi xolati uchun uni takror-takror urganish foydalidir. Ayniksa, til tarixi, shevashunoslik, etimologik va umuman filologik lugat tarzi uchun mazkur asarning kimmati goyat kattadir.
Asarning ilmiy-nazariy va amaliy axamiyati xam bundan kam emas. Xatto, olimning birgina f,x undoshlariga doir muloxazalari, felning uzagi tugrisidagi anik fikr, XI asrda tilda faol ishlatiladigan lugat katlami xakida aytganlari, umuman, tilni uning xususiyatlariga karab, uchga bulib urganishga doir tavsiyalarining uzi xam buni ochik-oydin isbotlab turibdi. Biz uz navbatida bu durdonani urganish, mutola kuyidagicha guruxlarga bulib, tasnif etib kurishga xarakat kildik: karluk-chigil-uygur guruxi, kipchok guruxi, uguz guruxi.
1. Karluk –chigil-uygur guruxiga kiruvchi tillar va laxjalar: chigil (chigilg‘jigil), yagmo, igrok, jarukg‘yaruk, tuxsi, tungut, uygur, karluk, argu, aramut, tavgach, barxan, tubut, kashgar, barsagon, turk, kuchat, tat, sugdak, uch aygir.
Namunalar: ezgishg‘ekzish, xalach, urzulanib, yuksek tagun oglak, chatar, uygur tanun yufga alub yumgun satar. – Tog tepasiga joylashib, xar vakt echki bolasini kuziga birlashtiradi, ya’ni u chupon bulgani xolda uygurlarga boskinchilik kiladi. Ulardan bir nar salar olib sotadi (II,340-341).
Maxmud Koshgariyning «Devonu lugotit turk» asarida Chin, ya’ni Xitoy uch kismdan iborat ekanligi kayd etilgan: Yukori Chin, Urta Chin va Kuyi chin. Barxan Kuyi Chin manosida kelib, usha yerda yashayetgan kishilar manosini xam bildiradi.
Irok sari tigrok,
Yemi aning uglok,
Suti uza sogrok,
Yeri taki aglok.
(Igrok kabilasi gayratli, botir odamlardir. Ularning oziklari kuruk (suvsiz) ovkatlardan. Kimiz togoralari ustidan kosa arimaydi. Xolbuki, ularning yerlari utsiz yerlardir. (1,487).
Bu guruxga kiruvchi tillarga doir misollar Alisher Navoiyda xam kuplab uchraydi:
Chigil birla Yagmoni aylab ubur.
«Садди Искандарий»

Yuzni ne vasfin deding xuri chigil,

Balgami kondin esa oku kizil.
«Lisonut Tayr»
Kipchok guruxini tashkil etuvchi tillar va laxjalar: basmil, kay, yaboku, kipchok, tarar, kangli, boshkird, kirgiz, bulgar, suvor (in), yamok, jumul (yumulg‘chumul).
Misollar:
Basmul sysin kuluttu,
Barcha kelib yumuttu.
Arslan taba emitti,
Korkub bashu tezginur.
(Basmillar askarlarini bizga karshi kurashga otlantiradi. Xammalari tuplanishdilar. Arslon tomonga yurishdilar. Bizlarni kurgach, kuzlari korongulanib, boshlari aylandi (II, 361).
Buzrach yeme kudurdu.
Alpagutu mazurdu.
Susin yana kadurdu,
Kelgelimet irkashur.
(Buzraj yabokular begining oti u askarlarga yuzlandi, botirlarni saraladi, kelish uchunn tuplandi (II, 161).
Buchgas bitik kulurlar,
Endkay yama berurlar,
Xandan basut tilarlar,
Basmul chumul tirkashur.
(Bizning odamlar (yani yabokular) podshoga karshilik kilmaslik uchun muoxada (axdnoma) yezdilar. Xozir basmil va jumul kabilalari biz bilan urushmokka yigildilar. Xokon ularga yetishdi, xatto, ularning konlarini tukdi va asir kildi (1, 427).
3. Uguz guruxiga kuyidagi yigirma ikki urug- kabilalari tillari va laxjalari kiritildi: kunuk (kinik), kayug (kayig), bayundur (bayun), avag‘g‘iva, solgu salgug‘ afshar (afshar), beg tili (bek tili), bukduz (buktuz), bayat (bayet), yazgur (yezgir), eymur (eymur), karabeluk (korabulok), alkabeluk (olkabuluk), igder (igdar), uregir (urakir), tuturka (tutirka), ulayundlug (ulayundlug), teger (tugar), bejenek (bajanak), yuvaldar (juvaldor), jepni (jepni), jaruklug (jarukluk). “Devonu lugotit turk” saxifalarida yana bulak, kanjak nomlari xam kabilalar va ularning tillari sifatida berilganligini kayd etish urinlidir. Shunday kilib, “Uguz” guruxidagi urug-kabilalar va ularning tillarini yigirma turtta deb xisoblashga tugri keladi.
Uzbek tili xususida ikki ogiz suz. Kup sonli turkiy xalklardan biri uzbek xalki xisoblanadi. Uning arixi bir necha un minglab yilni uz ichiga oladi. Xali u vaktlarda bizning ajdodlarimiz urug-urug va kabila-kabila bulib yashar edilar. Garchand, XI-XII asrlarda kabilalar va kabilalar ittifoklari birlashib, uzbek xalkini tashkil etgan bulsa xam, ularning ayrim xususiyatlari, kurinishlari saklanib kolgan edi. Buni Alisher Navoiyning «Muxokamatul lugatayn» asarida xam anik kurish mumkin. Ana shunday yirik kabila ittifoklaridan biri «uzbek» nomi bilan yuritilardi. Bu xol, ayniksa, «Xazoyinul maoniy», «Saddi Iskandariy» kabi asarlarda anik kuzga tashlanib turadi.
U paytlarda uzbeklar xalk sifatida tula birlashib yetgan bulishiga karamasdan, uzlarining bir umumiy davlatlariga ega emas edi. Chunki ular Movarounnaxr, Xuroson, Dashti Kipchok kabi zaminlarda bulingan xolda xayet kechirar edilar. Xatto, asrimizning 60-yillarigacha xam uzbeklar kam sonli edi. Sunggi 35 yil ichida uzbeklarning mikdori bir necha baravar oshdi. Bu uzaro birlashish va tugilishning xisobiga buldi.
1959 yildagi axoli ruyxatiga kura, Uzbekiston zaminida uzbeklarning soni 6,045 mln. bulib, respublikadagi umumiy axolining (umumiy axoli 8.261 mln.) 61.1 foizni tashkil etadi. Yana 970 ming uzbek sobik SSSR ning turli joylarida yashaydi. Masalan, XVI-XVII asrlarda Rossiya bilan uzbek xonliklari urtasidagi savdo munosabatlarini rivojlantirish tufayli uzbeklarning katta bir guruxi Sibir, Orenburg, Astraxanga borib joylashib kolgan. Uzbeklar Ukraina va Belarussiyada xam yashaydilar. 2000 yilga borib, Uzbekiston zaminidagi va chet ellardagi uzbeklarni kushib xisoblaydigan bulsak, ular 40 millionga yakinlashib kolishi anikdir. Chunki kushni kardosh davlatlarda 4 million, Afgonistonda 3 milliondan kuprok, Saudiya Arabistonida 700 mingga yakin uzbeklar yashaydi. Yana dunening kuplab mamlakatlarida uzbeklar bor.
Keyingi yillarda ayrim mamlakatlarda yashab kelayetgan uzbeklar mamlakatimiz mustakillikka erishib, ona tilimiz davlat tili xukukini kulga kiritgandan keyin uzlarini oshkora namoyen kilishga xarakat kila boshladilar. Chunki ilgari bunday yusinda ish tutishning iloji yuk edi.
2000 yilga borib dunedagi turkiy xalklar 240-250 million kishini tashkil etishi mumkin. Ularning tillaridagi umumiy xususiyatlar tugrisida gapiradigan bulsak, guni aytish lozimki, kaysi turkiy xalklarda uzaro madaniy-marifiy, iktisodiy, tijorat ishlari kuchli bulsa, tillaridagi umumiy va uxshash xususiyatlar xam yanada kupayib boraveradi. Chunki ularning kelib chikishi, tomiri bir manbaga borib takaladi, bu tarixiy xakikatdir.
Turkiy tillarning yirik guruxlaridan biri xisoblangan uzbek tili kuyidagi kismlarga: xozirgi uzbek adabiy tili, uzbek tili tarixi, uzbek shevashunosligi. Uning xar uchala kismi xam uzaro mustakil boglangan xolda urganiladi va bir-birini tuldirish, boyitish uchun xizmat kiladi. Ayniksa, uzbek shevalari materiallari uzbek tili turixi uchun xam uzbek adabiy tili uchun xam muxim axamiyat kasb etadi. Chunki til tarixining tarakkiyet yullarini fakat sheva materiallari asosida belgilash, anikliklar kiritish mumkin.