O’zbekiston milliy universiteti

Madaniyatning Yunonlashtirish

Mil. Av. II-I asrlardan to milodiy III-IV asrlargacha boʻlgan haykaltaroshlik sanʼatining uncha koʻp boʻlmagan uzuq-yuluq boʻlaklari bezakli asoslaridan panjikent syujet tasviriga oʻzining yanada erkin chiziqlari bilan rivojlanishi orqali xorazm tuproqqalʼasi uslubiga yaqinlashuvchi janubiy sugʻdning evolyutsion yoʻli xaqida dalolat beradi.

Oʻsha davrdagi Yerqoʻrgʻon kulollari mahsuloti antik davrdan ilk oʻrta asrlarga oʻtish davridagi kulolchilik namunalarini oʻzida mujassamlashtirgan. oʻtgan davrlarga xos boʻlgan qadahlar saqlanib qolmagan. Ilk oʻrta asrlardagi Yerqoʻrgʻon kulolchiligi namunalari oʻziga xos tarzda uning koʻrinishini xalqasimon tutqichga ega boʻlgan kichik koʻzachalar va ingichka devorli qizil hoshiyali idishlar belgilaydi. Koʻpgina yopishtirilgan idishlar ham mavjud boʻlib, ular orasida kuldonlar yoritgichlar va ibodat qilinadigan manqallar bor.

Naxshabning er.av. III-I asrlarga tegishli terrakotikaga oid ilk shakllari idishga meduza-gorgona yuzi va qomatning yopishtirilgan shakl koʻrininshiga oʻxshab ketuvchi ellincha qiyofalarning alohida topilmasi koʻrinishida ifodalangan. Shirikrobot madaniyatiga maʼlum boʻlgan oddiy ibtidoiy shakli qoʻlbola erkak haykali toʻplamini boyitadi.

Milodiy I-II asrlar uchun ellinlashgan va mahalliy uslublarning Yerqoʻrgʻon koraplastikasi tipologik qiyofalarini ishlab chiqarish uchun oʻzaro hamohanglik xos. Milodiy birinchi ming yillikning birinchi yarmida Yerqoʻrgʻonda haykalchalarning ellincha kiyimda boʻlishi naxshab uchun odatiy holat boʻlgan. Ushbu haykalchalardagi qoʻl xolati quyidagicha: oʻng qoʻl - koʻkrak ostida, chap qoʻl esa qorinda joylashgan. Ayniqsa, haykalchalar ichida bir ayol haykalchasi juda mashhur edi. Bu xilda kiyim kiygan antik ayol qiyofasi baqtriya, margʻiyona va sugʻdda keng tarqalgan boʻlib, mumtoz yunon xitonasiga borib taqaladi.

Ellincha qiyofadagi haykalchaning boshqa xili - engi boʻlmagan uzun xitondagi kelishgan ayol qomati boʻlib, chap qoʻli yuqoriga qaratilgan va oʻng qoʻli tanasi boʻylab choʻzilgan. Bu tipdagi haykalcha koʻp hollarda peoniyning mashhur nika haykalchasi shakli va ikonografik belgilarini takrorlaydi.

Yerqoʻrgʻon terrakotasi uslubiyatidagi ikkinchi yoʻnalish yovvoyilashtirilgan shaklda ayol maʼbudasining tekis, sxematik chizilgan qomati va koʻkragi ostida kerilgan barmoqlari shaklida ifodalangan. Uning keng koʻylagi elpigʻichsimon shaklda valiklarga boʻlingan. Bu kiyim koʻchmanchilarga taalluqli boʻlib, otda yurish qulay boʻlishi uchun etagi keng qilingan. Beldan pastga qoʻngʻiroqsimon tarzda kengayuvchi ushbu kiyim turi tekislikdagi tosh haykaltaroshligiga, shuningdek, surxkotal, shotorakka xos edi. Terrakot shakllar orasida esa saksanoxur, xolchayon, mirzakoʻltepa va dalvarzintepaga xos.

III-IV asrlar naxshab koroplastika sanʼatiing eng rivojlanish nuqtasiga etgan davr edi. Haykallarni talqin qilish shartliroq detallar sxemalashtirilgan, harakatning tashqi jismoniy shakldan ichki jamlanganlik va haykalchalar yuzining ruhlanganiga oʻtish seziladi. haykalchalar badiiy munosabatda va realizm jihatidan ilgari davrda yaratilgan eng yaxshi naʼmunalardan qolishmaydi. Personajlar qoʻlida u yoki bu attributlar paydo boʻladi. Kostyumlar - ellincha, sharqiy yoki aralashgan shaklda.

Ellin madaniyatiga xiton va kalafga oʻxshaydigan bosh kiyimli gimatiya kiygan maʼbuda qiyofasi tegishlidir.

Qoʻliga oyna olgan maʼbuda haykalchasining bir necha variantlari saqlanib qolgan. Yerqoʻrgʻondagi shahar maʼbudasi ibodatxonasida bir necha oynalar topilishi, u shahar va naxshab viloyatini himoyasiga olgan maʼbudaning ramzi boʻlganini koʻrsatadi va bu haykalchalar aynan shu maʼbudani aks ettirgan boʻlishi mumkin. Bu haykalchalar birinchi boʻlib xorazmda, keyin esa baqtriyada topilgan, ammo bu turdagi haykalchalar marvda eng keng tarqalgan boʻlib, ularda odatda maʼbudaning oyogʻi ostida ilon yoki ajdarholar bilan birga aks ettirilgan (meshkeris).

Xulosa

Tarixga fikran nazar tashlaydigan bo‘lsak, xalqlar, jamiyat va kishilik
sivilizatsiyalari taqdirlarini olib qarasak, barcha madaniyatlar, jamiyatlar va xalqlar
o‘z mavjudlik taqdirida shakllanish va paydo bo‘lish, rivojlanish hamda inqiroz
jarayonlarini boshdan kechirganini kuzatishimiz mumkin. Ushbu mavjudlik davri
davomida ular o‘rtasida turli aloqalar, o‘zaro ta’sir va o‘zaro bog‘liqlik tartibi
mavjud edi. O‘lkamiz hududlarida ilk shaharlarning paydo bo‘lishi va rivojlanish
jarayonlarini ham ko‘p hollarda aynan mana shu aloqalar va bog‘liqlik tartibi
belgilab beradi.

Darslikni yaratish jarayonidagi qiyosiy tahlillar natijalariga ko‘ra,
zamonaviy tarix fanining dolzarb muammolaridan biri – o‘zbek davlatchiligi tarixi
va ilk shaharsozlik madaniyatini xolisona o‘rganish va tadqiq etish muhim masala
bo‘lib, shaharlar taraqqiyotidagi tarixiy-madaniy jarayonlarning taraqqiyot
bosqichlarini o‘rganishdagi manbashunoslik va tarixshunoslik asosini moddiy va
dastlabki yozma manbalar tashkil etadi. Mazkur darslikda ular urbanizatsiya
jarayonlarini o‘rganishda tahlil etildi va umumlashtirildi.
Urbanizatsiya jarayoni ijtimoiy-siyosiy taraqqiyotning ma’lum
qonuniyatlariga asoslangan sivilizatsiyaning bosqichidir. SHaharsozlikning
rivojlanish jarayonlari tabiat va jamiyat taraqqiyotining oddiydan murakkabgacha
bo‘lgan umumiy qonuniyatlariga buysunadi. O‘rta Osiyoda urbanizatsiya
jarayonlarining paydo bo‘lishi va rivojlanish masalalari hali ko‘plab tadqiqotlar
olib borishni talab etadi.

Hozirgi kunga kelib to‘plangan ma’lumotlarning tahlili natijasida quyidagi
xulosalarni chiqarish mumkin:
-shahar-insoniyatning qadimgi va shu bilan birga eng zamonaviy hududiy
joylashuv shaklidir. SHuningdek, shahar – inson tomonidan tabiiy bunyod etilgan
hayotiy zarurat bo‘lib, odamlarning har tomonlama faoliyat ko‘rsatishi uchun o‘ta
muhimdir. SHahar – me’morchilik va qurilish faoliyatining nisbatan yuqori va
murakkab ko‘rinishi bo‘lib unda ishlab chiqarish kuchlari, madaniy an’analar,
ixtisoslashgan hunarmandchilik, diniy va dunyoviy inshootlar hamda savdo-sotiq
markazlashgan bo‘ladi. SHaharlarning taraqqiy etishi ko‘plab omillar, avvalo,
aholining o‘sishi va uning mehnat faoliyati hamda turmush tarzi bilan bevosita
bog‘liqdir;

-bronza davridagi mehnatning ikkinchi yirik taqsimoti ilk shaharlar shakllanib
boshlanishi uchun muhim imkoniyat yaratibgina qolmay, bu jarayonning asosiy
iqtisodiy omili ham bo‘ldi. Ilk shaharlarning paydo bo‘lishida ko‘plab ijtimoiymadaniy omillar sabab bo‘lishiga qaramay, turli sharoitlarda u yoki bu guruh sabablar ustunlik qiladi. Aniq tarixiy-madaniy sharoitlarda shahar madaniyatining shakllanishi ijtimoiy-iqtisodiy (hunarmandchilik va savdo-sotiqning rivojlanishi),

harbiy-siyosiy (mudofaa inshootlariga bo‘lgan ehtiyoj) va boshqaruv (boshqaruv tizimining ajralishi) tartiblarining mavjudligi bilan uzviy bog‘liqdir; -jamiyat hayotida mehnat taqsimotining chuqurlashuvi, o‘troq dehqonchilikning
taraqqiy etishi, ixtisoslashgan hunarmandchilik hamda ishlab chiqaruvchi
xo‘jalikning rivojlanishi kabi omillar jahon tarixidagi ilk shaharlar paydo bo‘lishi
uchun ham xosdir. Qadimgi SHarq shaharsozlik madaniyati o‘ziga xos yo‘nalish
bo‘yicha rivojlangan bo‘lsada, ko‘p hollarda bir-biri bilan o‘xshashlik topadi. Bu
o‘xshashlikni qiyosiy tahlil asosida O‘rta Osiyo shahar madaniyati taraqqiyotida
ham kuzatish mumkin.


Foydalanilgan web saylar ro’yxati

1. 
   Wikipediya.org
   
2. 
   Garyo.uz
   
3. 
   Xorazmiy.uz
   
4. 
   Forum.ziyouz.com
   
5. 
   nuu.uz
   
6. 
   academy.uz