O‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti kafedra: Ma’lumotlar ombori Fan: Ma’lumotlar ombori laboratoriya ishi №1

1.2 Jadval
“Xodimlar jadvali” obyektining xususiyatlari:

ID	Tu'gilganyili	Tajribasi	Yo'nalishi	Maoshi	Ogohlantirishlar
1
2

1.3 Jadval
“Joriy yil hisoboti” obyektining xususiyatlari

ID	Yillikdaromad	Yillikxarajat	Kelibtushgan Murojaatlar	Bajarilgan Murojaatlar	Xalqbilanochiq muloqot
1
2

1.4 Jadval
“Kelib tushgan murojaatlar” obyektining xususiyatlari

ID	Qabulqilingan vaqti	Mas'ul shaxslar	Soha yo'nalishi	Yetkazilgan zara	Natija
1
2

1.4 Jadval
“Jarimalar” obyektining xususiyatlari

ID	Sababi	Miqdori	Aybdorshaxs	Mas'ulshaxs	To'langanligi
1
2

1.5 Jadval
“Soliqlar” obyektining xususiyatlari

ID	Soliqturi	Soliqmiqdori	To'lashoralig'i	To'langanligi
1
2

1.6 Jadval
“Bajarilayotgan murojaatlar” obyektining xususiyatlari

ID	Maqsadi	Ajratilgansumma	Soha	Mas'ulshaxslar	Topshirishningmuddati
1
2

“Mohiyat – aloqa” modeli predmet sohani tashkil etuvchi uchta asosiy komponentalardan foydalanib quriladi: mohiyat, atribut, aloqa. Konstruktiv elementlar tarkibida “VAQT” tashkil etuvchisi faqat oshkormas holda ishtirok etishi mumkin. Modelda vaqt, yil, sana va shunga o`xshash atributlar bilan tasvirlanadi.

1-rasm “Hokimiyat” obyektli modeli elementlari orasidagi obyektli munosabatlar

Modelni quirishda “aloqa” mavjud ob`yektni, jarayonni yoki hodisani, abstraksiyasi sifatida keladi. Atribut mahiyatni xarakterlaridan bo`lib, nom bilan belgilanib, birorta qiymatlar to`plamidan qiymatlar qabul qilinadi.“Mohiyat – aloqa” modelidagi bog`lanishlarga, ikki mohiyat o`rtasidagi har bir bog`lanish turiga tegishli munosabatlarni kiritish zarur (binar, ternar.., n-nar). Loyiha haqidagi axborot diagramma ko`rinishida rasmiylashtiriladi, buning uchun quyidagi belgilar kiritiladi: mohiyat turlari – to`rtburchak bilan, atributlar-ovallar bilan tasvirlanadi va ular mos mohiyatlar bilan yo`nalishsiz qirralar bilan bog`lanadi.“Mohiyat – aloqa” modeli predmet sohani (PS) faqat aniq bir qismini akslantiradi. Bu holda uni lokal model deyiladi. PS haqida to`la axborotga ega bo`lish uchun uni etarli kengroq tekshirish zarur va oldingisini to`ldiradigan local modellar qurish kerak. Shundan so`ng lokal modellar birlashtirilib PS haqida bir butun kompozitsion tasvirga ega bo`lamiz.

Nazorat savollari
1. Predmet soha tushunchasiga tarif bering.
2. Mohiya-aloqa modeli deganda nimani tushunasiz?
3. Mohiyat-aloqa modelida asosiy elementlar tushunchasini aniqlang.
4. Mohiyat-aloqa modeli ma`lumot bazasi strukturasi qanday aniqlanadi?
5. Mohiyat-aloqa modeli diagrammasi qanday tasvirlanadi?

Javoblar:

Predmet sohasi deganda avtomatlashtirilgan boshqarishni tashkil qilish uchun o‘rganilayotgan real muhitning malum bir qismi tushuniladi. Masalan, korxona, zavod, ilmiy tekshirish instituti, oliy o„quv yurti va boshqalar. Shuni qayd qilish lozimki, MBni yaratishda ikkita muhim shartni hisobga olish zarur.
Birinchidan, ma’lumotlar turi, ko’rinishi, ularni qo’llaydigan dasturlarga bog’liq bo’lmasligi lozim, ya’ni MBga yangi ma’lumotlarni kiritganda yoki ma’lumotlar turini ozgartirganda, dasturlarni o’zgartirish talab etilmasligi lozim. Ikkinchidan, MBdagi kerakli ma’lumotni bilish yoki izlash uchun biror dastur tuzishga hojat qolmasin. Shuning uchun ham MBni tashkil etishda ma’lum qonun va qoidalarga amal qilish lozim. Bundan buyon axborot so’zini ma’lumot so’zidan farqlaymiz, ya’ni axborot so’zini umumiy tushuncha sifatida qabul qilib, ma’lumot deganda aniq bir belgilangan narsa yoki hodisa sifatlarini nazarda tutamiz.
Hozirgi kunda PSni tavsiflash uchun ko’ usullar mavjud. Shulardan biri ob’yekt-aloqa usulidir. Bu usulni ba’zan Ulman – CHen usuli ham deyiladi. PSni mohiyat-aloqa usulida tavsiflaganda quyidagi bosqichlarda ish olib boriladi:
1. PS ni obyektlari aniqlanadi;
2.Obyekt sohalari (atributlari) belgilanadi va uning kalit ILM DLM MFM AT versiyalari Talabalar tahlili 24 parametri aniqlanadi. Kalit parametri obyektni identifikatsiyalaydi;
3.Obyektlar o’rtasida aloqa o’rnatiladi va ular sinflarga ajratiladi;
4.Maxsus belgilar kiritilib, obyekt aloqa diagrammasi o’rnatiladi.

‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI

MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI


Kafedra: Ma’lumotlar ombori
Fan: Ma’lumotlar ombori


LABORATORIYA ISHI № 2


Mavzu:Relyatsion ma’lumotlar bazasini
loyihalash
Guruh: 130-20
Bajardi:Xudoyberganov Ilhom
Tekshirdi: Atadjanova Muqaddas

Toshkent–2021
2 LABORATORIYA ISHI
Mavzu: Relyatsion ma`lumotlar bazasini loyihalash.


Ishdan maqsad: Ma`lumotlar bazasini relyatsion modeli uchun jadvallar tizimini ishlab chiqishni o`rganish va ob`yektlarni bog`lanish munosabatlarini tahlil qilish.


Masalani qo`yilishi: Berilgan predmet soha ma`lumotlar bazasidagi barcha ob`yektlarni relyatsion modelini ishlab chiqish.


Uslubiy ko`rsatmalar: Ma`lumotlar bazasini relyatsion modelini qurishda bog`lanish munosabatlari muhim ahamiyatga ega. Aslida ma`lumotlar bazasi munosabatlarga qarab ob`yektlari bog`laydi. Asosan ma`lumotlar bazasida quydagi munosabatlar mavjud:

1. Birga – bir (1:1)munosabat. A va V ob’ektlar to‘plami orasida 1:1 munosabat o‘rnatilgan deyiladi, agarda A ob’ektning har bir nusxasiga V ob’ektning bitta nusxasi mos kelsa, va aksincha, V ob’ektning har bir nusxasiga A ob’ektning bitta nusxasi mos kelsa.

2. Birga – ko‘p (1:n) munosabat. A va V ob’ektlar to‘plamida A ob’ektning har bir nusxasiga V ob’ektning bir nechta nusxasi mos kelsa, shu bilan birga V ob’ektning har bir nusxasiga A ob’ektning bittadan ko‘p bo‘lmagan nusxasi mos kelsa shunday munosabat hosil bo‘ladi.
3. Ko‘pga – bir (n:1) munosabat A va V ob’ektlar to‘plami orasida o‘rnatilsa, unda A ob’ektning har bir nusxasiga V ob’ektning ko‘pi bilan bitta nusxasi mos keladi. V ob’ektning nushalari orasida shundaylari mavjudki, ularga A ob’ektning bir nechta nusxasi mos keladi.
4. Ko‘pga – ko‘p (m: n) munosabat. A va V ob’ektlar orasida shunday munosabat o‘rnatilgan deyiladi, agarda A ob’ektning har bir nusxasiga V ob’ektni bir nechta nusxasi mos kelsa va aksincha.
1.1 jadval Xodimlar jadvali

ID	Ismi	Tajribasi	Yo'nalishi	Maoshi	Ogohlantirishlar
1	Anvar Tohirov	2	Ta’lim	3 000 000	0
2	Oybek Ochilov	3	Tibbiyot	3 500 000	1
3	Doston Turobov	10	Ta’lim	6 000 000	2

Bu ob`yektda boshqa bir ob`yekt bilan bog `lanishi uchun id ustuni mavjud. Ob`yektlarni raqamlar orqali bog`lash maqsadga muvofiqdir. Bunda hozir 1:1 bog’lanish(ya’ni A ob’ektning har bir nusxasiga V ob’ektning bitta nusxasi mos keladi, va aksincha, V ob’ektning har bir nusxasiga A ob’ektning bitta nusxasi mos keladi)

1.2 jadval Qabul qilingan murojaatlar jadvali

ID	Qabul qilingan vaqti	Mas'ul shaxslar (Xodim_id)	Soha yo'nalishi	Yetkazilgan zarar	Natija
1	10.102020	1	Ta’lim	12 000 000	Hali tugallanmagan
2	15.09.2020	2	Tibbiyot	8 000 000	Hali tugallanmagan

Quyidagi ko’rinishda(bitta murojaatga bir nechta xodim biriktirilganda) 1:n relyatsion munosabatni ko’rish mumkin.

1.3 jadval Qabul qilingan murojaatlar

ID	Qabul qilingan vaqti	Mas'ul shaxslar (Xodim_id)	Soha yo'nalishi	Yetkazilgan zarar	Natija
1	10.102020	1	Ta’lim	12 000 000	Hali tugallanmagan
		3
2	15.09.2020	2	Tibbiyot	8 000 000	Hali tugallanmagan

Bu ob`yekt “Xodim_id” atributi orqali qabul qilingan murojaatlar ob`yektiga bog`lanadi va boshqa bir ob`yektga “ID” atributi orqali bog`lanishi mumkin.

1.4 jadval Bajarilayotgan murojaatlar

ID	Murojaat_id	Ajratilgan summa	Soha		Mas'ul shaxslar (Xodim_id)	Topshirishning muddati
1	1	4000000	Ta’lim		1,3	1yil
2	2	3000000	Tibbiyot		2	8oy

Bu ob`yekt “Murojaat_id” atributi orqali Bajarilayotgan murojaatlar ob`yektiga bog`lanadi va boshqa bir ob`yektga “ID” atributi orqali bog`lanishi mumkin.