O’zbеkistоn rеspublikаsi хаlq tа’limi vаzirligi

Самарқанд вилояти жами ер фонди ва ундан фойдаланишнинг туманлар бўйича тузилиш

														2.4.2.-жадвал
													гектар
№	Туман ва шаҳар номи	Умумий ер майдони		Экин ерлар		Кўп йиллик дарахтзорлар		Бўз ерлар	Пичанзор лар ва яйловлар	Томорқа ерлар ва боғдорчилик сабзавот уюшма ерлари		Мелиоратив қурилиш ҳолатидаги ерлар	Ўрмонзор		Бутазор лар	Бошқа ерлар
		жами	суғориладиган	жами	суғориладиган	жами	суғориладиган	жами	жами	жами	суғориладиган	жами	жами
1	Оқдарё	37461	27494	19872	19741	2539	2539	555	1098	4718	3905	211	1309			7159
2	Булунғур	75198	29860	27272	14584	10157	10157	129	17207	5504	4604	175	1643			13111
3	Жомбой	55955	31657	24841	21773	2582	2582	75	6251	6193	5591	30	1733			14250
4	Иштихон	71823	31511	31805	19130	5864	5864	155	11310	7759	6151	265	538			14126
5	Каттақўрғон	139263	34605	44446	25694	2932	2932	2887	49883	8112	5486	595	984			29424
6	Қўшрабод	215973	5745	39824	1903	1205	1205	64	150553	4798	2680		200			19329
7	Нарпай	44182	27376	22051	20729	1885	1885	45	4772	5443	4393	492	369			9125
8	Нуробод	486175	6970	65944	6088	3525	3525		352593	6825	557		2107			55181
9	Пайариқ	128743	10817	55619	31168	4135	4135	1143	42138	6478	5338	398	259			18573
10	Пастарғом	86684	53857	46501	42652	4126	4126	160	7595	8153	6843	29	531			19589
11	Пахтачи	137578	23720	19957	17645	1722	1722	170	90105	5068	3925	615	428			19513
12	Самарқанд	48169	17051	9743	8418	5940	5940		10709	3804	2651	712	502			16759
13	Тойлоқ	27816	16291	8526	8466	4798	4798		3061	3602	2789	2	329			7471
14	Ургут	112028	30355	20587	16544	7705	7705	60	46055	7840	6341	484	2033			27264
15	Самарқанд ш.	8729	1401	26	26	106	106		612	1991	1269		104			5890
16	Каттақўрғон ш.	1525	338			3	3		8	520	335		11			983
	Жами	1677302	349048	437014	254561	59224	59224	5443	793950	86808	62858	4008	13080		0	277747

Манба: Ўзбекистон Республикаси ер ресурслари ҳолати тўғрисида миллий ҳисобот маълумотлари.
Самарқанд вилоятининг умумий ер 1677302 гектар, шундан суғориладигани ер майдони 379048 гектарни ташкил қилади.Умумий ер майдони республика умумий ер майдонининг 3.7фоизини, минтақа умумий ер майдонининг 9.9 фоизини, суғориладиган ер майдони эса анча юқори 48.7 фоизни ташкил қилади. Самарқанд вилоятида экин ер майдони анча юқори, 437014 гектарга тенг бўлиб, минтақа экин майдонининг 58.5 фоизини ташкил қилади, томорқа ва боғдорчилик, сабзавот уюшма ерлари 86808 гектарни ташкил қилиб, республика шундан ерлари майдонининг 12.5 фоизини, минтақанинг 51.9 фоизини ташкил қилади.Унинг бундай юқори кўрсаткичга эга булишига асосий сабаб Самарқанд вилоятида боғдорчилик, аниқроғи узум етиштириш яхши йўлга қўйилган.
Нуробод тумани вилоятда умумий ер майдонига кура энг юкори курсаткичга эга булиб, 486175 гектарни вилоят умумий ер майдонининг 28.9 фоизини ташкил қилади. Нуробод тумани умумий ер майдонининг асосий қисми пичанзор ва яйловлардан иборат бўлиб, майдони 352593 гектарга тенг. Вилоят пичанзор ва яйловлари майдонининг 44.4 фоизини, туман умумий ер майдонининг 72.5 фоизини ташкил қилади.Тойлоқ туманида эса аксинча умумий ер майдони анча кичик, 27816 гектарни ташкил қилади. Бу вилоят умумий ер майдонининг атига 1.6 фоизини беради.Тойлоқ туманида бўз ерлар умуман йўқлиги жадвалдан куриниб турибди.

2. 
   Қуйи Амударё минтақаси
   

Қуйи Амударё минтақаси ўз ичига Қорақалпоғистон Республикаси ва Хоразм вилоятини қамраб олади. Майдони 172,6 минг км² мамлакат ҳудудининг 38,4% ни ташкил қилади. Майдони жиҳатидан минтақалар ичида энг олдинда туради.
Иқтисодий географик ўрни ўзига ҳос. У ўз номига мос ҳолда, Амударёнинг қуйи оқимида, Орол денгизининг жанубий қисми, Ўзбекистон Республикасининг шимоли – ғарбий чеккасида, яқин ва узоқ хориж мамлакатларига чиқиш йўлида жойлашган. Минтақанинг бундай иқтисодий географик, геосиёсий ўрни унинг ижтимоий – иқтисодий ривожланиши, ички инвестиция маконини яратиш, мамлакат иқтисодиётини дунё хўжалиги тизимида интеграция қилишига имкон беради.
Аммо, иикинчи томондан, унинг ҳозирги ҳолати ва келажаги Амударёга боғлиқ бўлиб, қолмоқда. Чунки, қишлоқ хўжалигининг интенсив ривожланиши, қайта ишлаш саноати айнан Амударёга боғлиқ бўлиб қолмоқда. Қуйи Амударё иқтисодий районининг келажаги, тақдири асосанг сув, хусусан Орол денгизи муаммоси билан боғлиқ. Бу минтақа Орол денгизининг чекинаётган, антропоген чўллашув жараёни авж олаётган қисмида жойлашган.
Қуйи Амударёнинг ер юзаси ясси текисликлардан иборат. Ер юзаси Амударё оқизиб келтирган қум ва гил жинслари билан қоплаган. Дарё келтирган жинсларнинг қалинлиги 25 м дан 90 м гача етади. Қуйи Амударёнинг ер юзаси умуман жануби – шарқдан шимолга томон бир оз қия. Хоразм воҳасининг океан сатҳидан ўртача баландлиги 100 м атрофида.
Инсон фаолиятини таъсирида Хоразм воҳасининг табиий ер юзаси ўзгариб кетган. тупроққа узоқ вақт дан буён ишлов берилиши сабабли ер юзаси анча текисланган.
Қуйи Амударё районининг текис ер юзаси унинг жанубида, Туямўйин атрофининг океан сатҳидан баландлиги 150 м га етади. Амударёнинг ўнг соҳилида 42⁰ с шимолий кенглик ёнбағри Амударё соҳилига тик тушади. Султон Увайс тоғи анча емирилган, энг баланд нуқтаси Аччиқтоғнинг океан сатҳидан баландлиги 473 м га тенг. Қуйи Амударёнинг Қорақалпоғистон ҳудудидаги шимолий қисми асосан Амударё дельтасидан иборат. Дарёнинг эски ўзанлари уни айрим қисмларга бўлиб юборган.
Дельтанинг умумий майдони 144500 кв. км. Амударё дельтасининг океан сатҳидан баландлиги 100 м га етмайди. Орол денгизи соҳилларининг океан сатҳидан ўртача баландлиги 40 м. Дельта ҳудудида Қўшқапоттоғ ва Белтоғ каби кичик – кичик қирлар бор. Дельтанинг ғарбий қисмида қадимги дельта Кўхнадарё текислиги жойлашган, текислик юзаси қумлар билан қопланган. Хўжайли шаҳри яқинидаги пастак қирларнинг усти текислашиб қолган, баъзилари эса қум билан қопланган.
Хоразм ва Қорақалпоғистон Республикаси табиий шароити ва қазилма бойликлари билан бир – бирларидан фарқ қилади. Агар Хоразм вилоятида қазилма бойликлар деярли бўлмаса, Қорақалпоғистон бу борада анча ажралиб туради. Хусусан дарё дельтасидаги глаубер (мирабилий) тузи саноат аҳамиятига эга. Бинокорлик материаллари кўп: Султон Увайс тоғининг этакларидаги грант, мармар, оҳактош, мергел ва гинс каби қурилиш материалларидан фойдаланиш мумкин.
Қуйи Амударё минтақаси Ўзбекистоннинг шимоли – ғарбида жойлашганлиги сабабли қиши нисбатан совуқ, ёзи иссиқ, қуруқ ва серсув. Қишда минтақа шимоли шарқий томонидан эсувчи ҳаво массаси таъсирида бўлиб, харакат анча пасайиб кетади. Бу ҳол октябрдан майгача давом этади. Май ойидан шамол кучсизланади. Бу ҳудуд Ўзбекистоннинг энг совуқ ҳудудларидан бири бўлиб, ўртача йиллик ҳарорат 10 – 12⁰ с атрофида бўлади.
Орол сув сатҳидан пасайиши туфайли, унинг атрофида ёзги ҳарорат ортиб, қиш совуқлашиб бормоқда. Совуқсиз кунлар ўртача 193 кундан 208 кунгача давом этади. Қорақалпоғистон Республикаси иқлими континентал, йиллик ёғин – сочин миқдори 90-200 мм атрофида. Бундай қуруқ шароит бу ерда суғорма деҳқончиликни ривожлантириш имкони йўқ. Қорақалпоғистон Республикаси агроиқлимий ресурслари бу ерда тоғ – кон кимёси, қурилиш ва ёқилғи саноати, човачилик, полизчиликни ривожлантириш учун имконият яратади. Хоразм вилояти иқлими континентал Қорақалпоғистон Республикасига нисбатан намгарчилик кам. Бу ерда иқлимнинг қуруқ келиши, Амударёда сувнинг камайши бу ерда суғорма деҳқончилик дарё транспорт фаолияти электр энергия ишлаб чиқаришга ўзининг салбий таъсирини кўрсатмоқда.
Район аҳолиси 2910 минг кишига тенг бўлиб, бу мамлакат аҳолисининг 11,6% га тенг. Аҳолисининг ўртача зичлиги 1 км ² майдонга 17 киши, умумий урбанизация даражаси 36,9%. Сўнгги йилларда аҳоли жойлашувида жанубга нисбатан “силжиш” кузатилмоқда. Бу Орол бўйи минтақасидаги нохуш экологик вазият туфайли вужудга келмоқда. Аҳоли туманлар бўйича нотекис тақсимланган. Масалан, энг юқори кўрсаткич Амударё туманида кузатилса, унинг энг паст даражаси Қўнғирот тумани Қорақалпоғистон майдонининг 46%, Республика ҳудудининг 16,6%ни ташкил қилиб, 1 км² га 1,5 киши тўғри келади.
Қорақалпоғистон Республикаси бўйича 24,1 ва ўлим 5,6 промиллега тенг. Энг юқори коэффициенти Амударё туманида, ўлимнинг энг паст даражаси Бўзатовда кузатилади. Экологик вазиятнинг ноқулайлиги сабабли аҳолининг миграция харакатлари бу ерда салбий натижаларга эга.
Хоразм аҳоли жойлашувида, қўшни Қорақалпоғистонга ўхшаш, катта ҳудудий тафовутлар йўқ. Ўртача зичлик 1 км² га 228 кишини ташкил этгани ҳолда у 180 кишидан (Янгибозор тумани), 350 кишигача (Хива тумани) фарқ қилади. Урганч, Хазорасп туманларида ҳам аҳоли анча зич жойлашган.
Вилоятда урбанизация даражаси паст – 24% га яқин. Бу борада фақат Сурҳондарёдан юқори туради холос. Аҳоли сонининг ўсишида унинг табиий харакатини роли катта. Туғилиш хар минг киши ҳисобига вилоят бўйича 22,5, ўлим 4,9 кишига тенг. Шуни алоҳида лозимки, Ўзбекистонда фақат Хоразм вилояти қишлоқ жойларида аҳолининг миграция алоқалари ижобий холос.
Хоразм вилояти демографиясининг яна бир ҳусусияти шунчаки унинг аҳолиси асосан бир миллатли ҳисобланади. Вилоят аҳолисни қариеб 94% ўзбеклар ташкил қилади. Қуйи Амударё минтақаси аграр – индустриал йўналишида ривожланиб бораётган районлардан биридир. Бу ерда пахта, шоли, жун, ўсимлик ёғи, гиламлар етиштириши ўзининг муҳим аҳамиятига эга. Районда пахтачилик, дончилик ва озиқ – овқатнинг айрим тармоқлари ривожланган. Сўнгги пайтда тоғ – кон кимёси қурилиш материаллари ва тўқимачилик саноати ривожланмоқда.
Қорақалпоғистон Республикасида енгил қурилиш маҳсулотлари, озиқ – овқат саноати ривожланган. Бундан ташқари бу ерда омиқта ем саноати ҳам ривожланмоқда. Бу ерда сўнгги йилларда кимё саноати ривожига алоҳида эътибор берилмоқда. Масалан, Қўнғирот шаҳрида маҳаллий туз хом ашёси Ўзбекистонда ягона сода заводи шулар жумласидандир. Машинасозлик ва ўрмон саноати яхши ривожланмаган.
Саноатнинг ҳудудий таркиби ўзига хос. Тахминан ¼ қисми саноат маҳсулоти Нукус шаҳрига, деярли 20%и Тахиятош шаҳрига тўғри келади. Хўжайли, Қўнғирот, Чимбой, Беруний, Амударё туманларида ҳам саноат ишлаб чиқариши бирмунча ривожланган. Қораўзак, Тахта, Кўмир, Мўйноқ, Бўзатов туманларида бу соҳа деярли йўқ.
Вилоятда оғир саноат, хусусан металлургия, кимё ва нефт кимёси, электр энергетика ривожланмаган. Енгил саноат, айниқса тўқимачилик саноати Урганч, Гурлан ва Хонқада, гилам ишлаб чиқариш Хивада ташкил этилган. Озиқ овқат саноати Хонқада, ўсимлик ёғи ва консерва ишлаб чиқариш Урганчда, шакар заводи Хазораспда жойлашган.
Хоразм вилояти Республика қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини 9%ини беради. Шундан деҳқончилик маҳсулотларини 9,2%и чорвачилик маҳсулотларини 8%ини беради. Вилоят иқтисодиётида қишлоқ хўжалигининг салмоғи катта. Унинг пахта, пилла, қорақўл, тери етиштирадиган тармоқлари мамлакатда муҳим аҳамиятга эга. Хива, Шовот, Янгиариқ туманларида пахтанинг салмоғи катта. Вилоятдаги бошқа туманларига қараганда Гурланда шоли поялар катта мйдонни эгалллайди.
Вилоятнинг барча туманларида полиз экинлари экилади. Вилоятнинг Гурлан, Хазорасп, Хива, Янгиариқ туманларида боғдорчилик яхши ривожланган. Вилоятда Қоракўлчилик ўзининг қадимий негизига эга. Бу қўйлар асосан териси ва жуни учун боқилади. Қоракўл қўйлари Хазорасп ва Гурлан туманларида қўп. Вилоятда яйлов ерлари камчилигидан бу қўйларнинг айримлари Қорақалпоғистон ва Туркманистонда боқилади. Вилоятда шунингдек пиллачилик ҳам яхши ривожланган.

Қуйи Амударё минтақаси жами қишлоқ хўжалиги ер майдони ва ундан фойдаланишнинг вилоятлар бўйича тақсимланиши
													2.5.1.-жадвал
														гектар
№	Вилоятлар номи	Умумий ер майдони		Экин ерлар		Кўп йиллик дарахтзорлар		Бўз ерлар	Пичанзорлар ва яйловлар	Томорқа ерлар ва боғдорчилик сабзавот уюшма ерлари		Мелиоратив қурилиш ҳолатидаги ерлар	Ўрмонзорлар	Бутазор лар	Бошқа ерлар
		жами	суғориладиган	жами	суғориладиган	жами	суғориладиган	жами	жами	жами	суғориладиган	жами	жами	жами	жами
1	Қорақалпоғистон Республикаси	16135775	504002	419797	419797	8818	8818	9440	4750060	47099	34901	27330	989593	68254	9813833
2	Хоразм	646373	276574	208552	208552	13381	13381	4743	141245	51052	43049	1287	57623	3	168487
	Жами	16782148	780576	628349	628349	22199	22199	14183	4891305	98151	77950	28617	1047216	68257	9982320

Манба: Ўзбекистон Республикаси ер ресурслари ҳолати тўғрисида миллий ҳисобот маълумотлари.

Қуйи Амударё минтақасига Қорақалпоғистон Республикаси ва Хоразм вилоятлари киради. Республикамиз умумий ер майдонининг салмоқли қисмини Қорақалпоғистон Республикаси эгаллайди. Қорақалпоғистон Республикаси умумий ер майдони 16135775 гектар бўлиб, республикамиз умумий ер майдонининг 36.3 фоизини, Куйи Амударё минтақаси умумий ер майдонининг 96 фоизини, суғориладиган ер майдони эса 64.5 фоизини ташкил қилади.(2.5.1.-жадвал) Суғориладиган ерлар 504002 гектар бўлиб, республика суғориладиган ерлари майдонининг 11.7 фоизини ташкил қилади. Экин ерлари эса 419797 гектар бўлиб, республика экин ерларининг 10.3 фоизини ташкил этади ва барча экин ерлар суғориладган ерлар ҳисобланади.

Ўзбекистон Республикаси бўйича энг кўп пичанзор ва яйловлар майдони Қорақалпоғистон Республикасига тўғри келади. Пичанзор ва яйловлар майдони 4750060 гектар бўлиб, республика пичанзор ва яйловлар майдонининг 22.7 фоизини ташкил этади. Бутазорлар жуда катта майдонни яъни, 68254 гектарни ташкил этиб, республика бутазорлар майдонининг 59.3 фоизини ташкил қилади.
Жадвалдан кўриш мумкинки Хоразм вилоятининг умумий ер майдони 646373 гектар бўлиб, республика умумий ер майдонининг 1.4 фоизини, Қуйи Амударё минтақаси умумий ер майдонининг атига 3.8 фоизини ташкил қилади.Экин ерлар 208552 гектар бўлиб, барчаси суғориладиган ерлар ҳисобланади. Бўз ерлар 4743 гектар бўлиб, минтақа бўз ерларининг 33.4 фоизини ташкил қилади. Бошқа ерлар майдони 168487 гектар бўлиб, республика бошқа ерлар майдонининг атига 1.1 гектарини, вилоят умумий ер майдонининг 26 фоизини ташкил қилади.