O’zbеkistоn rеspublikаsi хаlq tа’limi vаzirligi

Қарақалпоғистон Республикаси ер фонди ва ундан фойдаланишнинг туманлар бўйича тузилиши

													2.5.2.-жадвал
													гектар
№	Туман ва шаҳар номи	Умумий ер майдони		Экин ерлар		Кўп йиллик дарахтзорлар		Бўз ерлар	Пичанзор ва яйловлар	Томорқа ерлар ва боғдорчилик сабзавот уюшма ерлари		Мелиоратив қурилиш ҳолатидаги ерлар	Ўрмонзор	Бута зорлар
		жами	суғориладиган	жами	суғориладиган	жами	суғориладиган	жами	жами	жами	суғориладиган	жами	жами
1	Амударё	102119	39583	32468	32468	1547	1547		9871	6191	5428	118	5633	427
2	Беруний	393059	33115	28752	28752	1067	1067		294394	4331	3160	1546	8409
3	Қораўзак	589107	35383	32188	32188	47	47	1146	382035	2154	1667	626	41688
4	Кегейли	260301	53849	36628	36628	175	175	543	82837	2782	2381	3461	23262	45
5	Қўнғирот	6948911	41540	38773	38773	122	122	840	1198392	1949	1761	1696	170327	62901
6	Қонликўл	74409	34661	32840	32840	143	143	141	13278	1176	819	3492	1604	10
7	Мўйноқ	3711009	15545	5090	5090	20	20	120	156420	360	154	1074	252335
8	Нукус	95289	31009	22846	22846	3413	3413	2468	21281	1109	868	2379	13876	324
9	Тахтакўпир	2112218	34649	32683	32683	107	107	542	1430473	1431	1179	2356	385144
10	Тўрткўл	747432	31751	25849	25849	774	774	613	578692	5639	4472	1805	50114
11	Хўжайли	235285	35277	32198	32198	294	294		110641	5116	2722	1209	1411	4444
12	Чимбой	219831	53122	43860	43860	115	115	2647	84828	4093	3427	2836	6340	7
13	Шуманай	81432	28697	26579	26579	2	2		22398	2494	2110	1013	6
14	Элликқала	541920	34051	28718	28718	924	924	380	357463	4224	3376	3547	29207
15	Нукус ш.	21198	1559	249	249	68	68		7057	1987	1242	172	237
16	Тахятош ш.	2255	211	76	76					2063	135
	Жами	16135775	504002	419797	419797	8818	8818	9440	4750060	47099	34901	27330	989593	68158

Манба: Ўзбекистон Республикаси ер ресурслари ҳолати тўғрисида миллий ҳисобот маълумотлари.
Қорақалпоғистон Республикасида кишлок хужалиги ерлари ҳудудлар буйича нотекис тақсимланган (2.5.2.-жадвал). Хусусан, Қорақалпоғистон Республикасининг Қўнғирот туманида умумий ер майдони республика умумий ер майдонининг 43 фоизини, (6948911га) ташкил килса, минтақа умумий ер майдонининг 41.4 фоизини, Ўзбекистон республикаси умумий ер майдонининг эса 15.6 фоизини беради. Қўнғирот тумани пичанзорлар ва яйловлари майдони эса 1198392 гектар бўлиб, туман умумий ер майдонининг 17.2 фоизини, Қорақалпоғистон республикаси пичанзор ва яйловлар майдонининг 25.2 фоизини ташкил этади.
Хоразм вилоятида Хозарасп тумани умумий ер майдони 205607 гектарни ташкил этади ва бу буйича у вилоятда энг юкори курсаткичга эга булиб, вилоят умумий ер майдонининг 31.8 фоизини, минтақа умумий ер майдонининг 1.2 фоизини ташкил қилади. Туман пичанзор ва яйловлари майдони 109018 гектар бўлиб, вилоят пичанзор ва яйловлари майдонининг 77 фоизини, туман умумий ер майдонининг 53 фоизини ташкил қилади. Хоразм вилоятининг пичанзор ва яйловлар майдонининг асосий қисми айнан Хозарасп туманига туғри келади.
Ва аксинча, Янгибозор тумани умумий ер майдони нисбатан кичик, 35544 гектар бўлиб, вилоят умумий ер майдонининг атига 5.4 фоизини, Қуйи Амударё умумий ер майдонининг жуда ҳам оз қисмини 0.2 фоизни ташкил этади. Умуман олганда Республикада Қуйи Амударё минтақаси умумий ер майдони бошка минтақаларга нисбатан ўзининг энг юқори курсаткичига эга. (илова 8-жадвал).

2. 
   Жанубий минтақа
   

Жанубий минтақа таркибига Республикамизнинг жанубидаги икки вилоятли булар Сурхондарё ва Қашқадарё вилоялари киради. Минтақанинг умумий майдони 48,7 минг км ² бўлиб, бу республиканинг 10,9 %ни ташкил қилади.
Илгарилари Сурхондарё вилояти иқтисодий географик жиҳатдан Ўзбекистоннинг қолган ҳудудлари билан иқтисодий алоқалари қисман Туркманистон ҳудуди орқали амалга оширилиб келмоқда. Республикамиз Мустақилликка эришгач мамлакатнинг яона транспорт тизимини шакллантиришга эътибор берилмоқда. Шунга кўра вилоятда Ғузар – Бойсун, Қумқўрғон темир йўли қурилиб, Сурхондарёнинг иқтисодий алоқаларини яхшилади, у билан бирга Қашқадарё вилояти билан иқтисодий географик жиҳатдан яқинлаштирди.Ва бу иккала ҳудуд жанубий иқтисодий район даражасига қараш имкониятини берди.
Минтақа ер юзаси ҳар икки яъни Қашқадарё ва Сурҳондарё вилоятларида бир – биридан фарқ қилади. Қашқадарё вилояти ер юзаси шарқдан ғарбга аста – секин пасайиб борган, аввал адирларга, сўнгра текисликларга айланиб кетади. Районнинг шимоли – шарқида Зарафшон тизмасининг ғарбий давоми ҳисобланган Чақилкалон, Қоратепа, Зирабулоқ, Зиёвуддин тоғлари жойлашган. Бу тоғларнинг энг баланд чўққиси 2500 м га тенг. Ҳисор Қашқадарёдаги энг баланд тоғ тизмаси ҳисобланади. У бир неча тизмалардан иборат. Булар Ҳазрат, Султон, Чақчар тоғлари ҳисобланади. Энг баланд чўққиси 4643 м га етади. Қашқадарё ўлкасининг марказий қисмида Қарши воҳаси жойлашган. Воҳанинг шимоли – ғарбида Қарши чўли жойлашган. Қарши чўли катта майдонни эгаллаган бўлсада, ер юзаси текис эмас.
Ва аксинча, ғарбий қисми очиқ бўлиб, мўътадил денгиз ва субтропик ҳаво массаларининг тўсиқсиз кириб келишига имкон беради. Шунинг учун қишда, январнинг ўртача ҳарорати текислик қисмида 0+2⁰с, Китобда -26⁰с, Қаршида +0,2⁰с.
Ўлканинг шимоли – ғарбий қисмидаги текисликка Арктика совуқ ҳаво массаси кириб келиб, ҳудудини совутиб юборади. Натижада Ғузорда -23⁰с, Китобда -26⁰с гача ҳарорат тушиб кетади. Вилоятда январнинг ўртача ҳарорати 0,6⁰ с кузатилади. Ўлкада қишлоқ хўжалик экинлари учун фойдали ҳароратларнинг йиғиндиси 4700с – 5250 с га етади. Бундай иқлимий шароит ингичка толали пахта ва бошқа иссиқ талаб қилувчи экинларни экиш учун имкон беради.
Энг кам ёғин ўлкамизнинг ғарбий қисмига тўғри келади, Ғарбда йиллик ўртача ёғин 130 – 155 мм бўлса, шимоли – шарқий қисмларига 370 – 545 мм ёғин ёғади. Тоғларнинг жануби – ғарбий ёнбағирларига йилига 700 – 800 мм гача ёғин тушади. Энг асосий дарёси Қашқадарё ҳисобланади. Шунингдек унинг ирмоқлари Оқсув, Танхоз, Яккабоғ, Ғузордарёларни суви суғоришга сарфланади.
Қашқадарёда суғорма деҳқончиликни ривожлантириш мақсадида 70 йилларда Қарши дашти ўзлаштирилиши кенг миқёсда олиб борилади. Вилоятда қатор суғориш иншоотлари барпо этилган. Бу ерда Хисорак, Қамқалин, Чимқўрғон, Қомаши сув омборлари бўлиб, Ғузар туманини асосан Пачкамар сув омбори ва Ғузордарё суғоради. Вилоят агроиқлимий шароитлари ҳамма жойда бир хил эмас. Чунончи, унинг юқори қисмида интенсив деҳқончиликнинг ривожлантириш боғдорчилик ва узумчиликни ташкил қилиш қадимдан бор бўлса, қуйи чўл минтақасида табиий шароит қадимдан ғалла ва чорвачилик учун қулайлик қилган. Кейинчалик бу ерда ҳам суғорма деҳқончилик ривожланиб борган.
Сурҳондарё вилоятида ер юзасининг тузилиши бир хил эмас. Унинг ҳудуди Турон пасттекислигига киради. Ер сатҳининг нисбатан баландлиги дарёдан узоқлашган сари жанубга томон бироз кўтарилиб боради. Бундай ҳолат ер ости сувларининг жойланиши аҳоли манзилгоҳлари ва хўжалик тармоқларини ҳудудий ташкил қилишга ўз таъсирини кўрсатади. Иқлими қуруқ субропик бўлиб, нафақат Ўзбекистонда балки МДХ да энг иссиқ ҳудудлардан биридир.
Сурҳондарё минтақаси шимол ва ғарб томондан тоғлар билан ўралганлиги учун шимолдан келадиган совуқ ҳаво ва ғарбдан келадиган иссиқ ҳаво массалари минтақага кириб кела олмайди, шу сабабли ёғин миқдори кам. Йилига 130-180 мм атрофида ёғин тушади. Энг кўп ёғин тоғ этакларига тушади (600 мм атрофида). Ёғин камлигидан сунъий суғоришга эҳтиёж катта бўлиб, Сурҳондарё, Шерободдарё, Амударё сувларидан унумли фойдаланишга мажбур бўлади. Минтақанинг тупроқ, ўсимлик, ҳайвонот дунёси текисликдан тоғларга томон ўзгариб боради. Текисликларда суғориб деҳқончилик қилинса, тоғ ёнбағирларида лалмикор деҳқончилик ривожланган. Жанубий минтақада 4058 минг ёки мамлакатнинг 16,2 % аҳолиси яшайди. Бу ерда аҳоли зичлиги республиканинг ўртача даражасидан 1,8 баробар катта.
Сурҳондарё 1,8 мм аҳоли яшайди. Вилоят аҳолиси табиий ўсиш ҳисобига ортиб юбормоқда. Табиий ўсиш Республика ўртача кўрсаткичидан юқори бўлиб, 30% атрофида. Аҳолисининг миллий таркибида ўзбеклар кўпчиликни ташкил қилади. Жами аҳолисининг 82% ўзбеклар, 1,5% руслар, 15% тожиклар, туркманлар ва бошқа миллат вакиллари ташкил қилади.
Аҳолининг жинсий таркиби деярли бир – бирига тенг. Эркаклар 79,9%ни, аёллар 50,1%. Аҳолининг зичлиги 1 км²га 360 киши тўғри келади. Аҳоли зичлиги энг кам туманлар Бойсун ва Сариосиё туманлари ҳисобланади. Аҳоли зичлиги ҳудудлар бўйича нотекис тоғ олди ва тоғли минтақаларда у 1 км² га 5 киши, дарё водийлари 100-200 кишигача тўғри келади. Сурҳондарё вилояти барча вилоятлар ичида шаҳар аҳолиси энг кам фоизни ташкил этадиган минтақа ҳисобланади. Унинг аҳолисини 20% шаҳарларда яшайди. Бу вилоятда саноат яхши ривожланганлигидан далолат беради.
Қашқадарё вилояти ўзининг аҳоли сони бўйича Ўзбекистоонда, Самарақанд, Фарғона, Тошкент ва Андижон вилоятларидан кейинги бешинчи ўринни эгаллайди. Аҳоли сонининг ўсиши жиҳатидан Сурҳондарё вилояти билан биргаликда мамлакатда етакчилик қилади. Ўртача зичлиги 1 км ² га 77,4 киши бўлиб, республика ўртача кўрсаткичидан деярли 1,5 марта юқори. Аҳоли сони бўйича вилоятда Чироқчи тумани олдинда туради. Шахрисабзда ҳам Шахрисабз шахрини қўшиб ҳисоблаганда, аҳоли 200 мингдан ортиқ. Шу билан бирга Бақаристон, Усмон Юсупов туманларининг демографик сиғимлари анча паст.
Шаҳрисабз, Яккабоғ, Китоб туманлари Респрубликамизнинг аҳолиси зич воҳа ва водийларига ўхшаб кетади. Аммо, зичлик, қуйи минтақанинг айрим туманларида яъни Касби, Қарши туманлари анча юқори, яъни 190-200 кишига тенг.
Қашқадарёда ҳам туғилиш камайиб бормоқда, аммо бу жараён мамлакатнинг бошқа вилоятларига нисбатан аста-секинлик билан содир бўлмқода. Сурхондарёда ҳам ҳудди шунга ўхшаш демографик вазият. Вилоятнинг умумий урбанизация даражаси 25,4 % - Бу Республикаси кўрсаткичидан анча паст.
Сурхондарё вилояти ялпи ички маҳсулотининг 18,6 % ни саноат беради. Саноатнинг асосини ёқилғи-энергетика, қурилиш материаллари, енгил ва озиқ-овқат тармолари ташкил қилади. Вилоятнинг энг ривожланган етакчи тармоғи пахта ҳамда бошқа қишлоқ хўжалик маҳсулотларини қайта ишлайдиган енгил ва озиқ-овқат саноатидир. Хусусан, Республикамиз мустақилликка эришгандан сўнг, вилоятда ип-газлама, трикотаж ва тикувчилик, пойабзал, гилам тўқиш кабила ривожлана бошланади. Вилоят туманлари саноат маҳсулотлари ҳажми бўйича бир-биридан кескин фарқ қилади.
Жарқўрғон, Шўрчи, Денов, Шеробод, Сариосиё туманлари вилоятда саноат маҳсулотлари ҳажми бўйича етакчи ўринда туради. Аксинча Бандихон, термиз, Бойсун, Олтинсой туманларида саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш паст. Вилоятда қишлоқ хўжалиги ҳар томонлама ривожланган. Бу ерда асосан суғориб деҳқончилик қилиш устун туради. Пахта етиштириш айниқса ингичка толали пахта етиштириш яхши ривожланган. Вилоятнинг Ангор, жарқўрғон, Қумқўрғон, Термиз, Шеробод туманлари ингичка толали пахта етиштиришга ихтисослашган. Шунингдек, вилоятда шоли, донли экинлар экилади.
Сурхондарёда сабзавот ва полиз экинлари етиштириш учун қулай табиий ва иқлимий шароитлари бор. Бу ердаги ертанги пиёз ва карам кўплаб етиштирилиб, пойтахт Тошкент шаҳрига олиб келинади. Сурхондарёда узум ва боғдорчилик яхши ривожланган. Узум ва майиз билан вилоят аҳолиси тўла таъминланган. Бу ерда иссиқ иқлимга мослашган анор, бодом, хурмо, ёнғоқ, писта, лимон, мандарий каби мевалар кўплаб етиштирилади. Вилоятнинг Боботоғ этакларида пистазорлар кўпчиликни ташкил этади. Узун, Денов, Термиз ва Сариосиё туманларида анор ва хурмо кўп экиладиган бўлса, Олтинсой тумани узум ва майиз етиштиришга ихтисослашган. Вилоят иқтисодиётида чорвачилик ҳам ўзига хос аҳамиятга эга. Вилоятнинг тоғли минтақасида зотдор хисори қўйлари боқилади. Қўй ва эчкилар сони бўйича Сурхондарё Ўзбекистонда 3-ўринда туради. Шунингдек, вилоятда қорамолчилик, паррандачилик, ипак қурти боқиш, йилқичилик ва бошқалар ҳам ривожланиб бормоқда.
Қашқадарё вилояти хўжалиги Сурхондарёдан фарқ қилади. Қашқадарё ёқилғи, энергетика ва енгил саноат яхшироқ ривожланган. Ҳозирги пайтда вилоятнинг электр энергетика Муборак марказлашган иссиқлик электр станциясига ҳамда Толимаржон ИЭСига асосланган.
Саноатнинг ҳудудий ташкил этилишида Қарши, Шахрисабз туманлари катта аҳамиятга эга. Шу билан бирга Муборак (ИЭМ, газ-кимё мажмуаси), Косон (ёғ-экстракт, пахта тозалаш, ғишт заводи), Шўртан (газ-кимё), Толимаржон, Кўкдумалоқ (нефть саноати), Чироқчи (консерва заводи) каби саноат пунктларининг аҳамияти ҳам ошиб бормоқда. Қарши ва Қамашида тўқимачилик корхоналари, Шахрисабзда консерва, ипакчилик, аксарият туман марказларида пахта тозалаш заводлари бор.
Шахрисабз, Косон туманлари ўртача мавқега эга. Лекин Деҳқонобод ва Баҳористон туманларида саноат нихоятда суст ривожланган. Вилоят қишлоқ хўжалиги асосан, ғалла ва чорвачилик маҳсулотлари етиштиришга ихтисослашган.
Вилоят агросоҳасининг ҳудудий таркибида Чироқчи, Касби туманлари етакчи ўринларда – улар биргаликда етиштирилаётган қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг тахминан 1/5 қисмидан кўпроғини таъминлайди. Бу борада Қамаши, Шахрисабз, Китоб, Қарши, Косон туманларида вазият яхшироқ. Шунингдек, Муборак, Баҳористон ва У.Юсупов туманларида қишлоқ хўжалиги бирмунча суст ривожланган.

Жанубий минтақа жами қишлоқ хўжалиги ер майдони ва ундан фойдаланишнинг вилоятлар бўйича тақсимланиши
													2.6.1.-жадвал
														гектар
№	Республика вилоятларнинг номи	Умумий ер майдони		Экин ерлар		Кўп йиллик дарахтзорлар		Бўз ерлар	Пичанзорлар ва яйловлар	Томорқа ерлар ва боғдорчилик сабзавот уюшма ерлари		Мелиоратив қурилиш ҳолатидаги ерлар	Ўрмонзорлар	Бутазорлар	Бошқа ерлар
		жами	суғориладиган	жами	суғориладиган	жами	суғориладиган	жами	жами	жами	суғориладиган	жами	жами	жами	жами
1	Қашқадарё	2856799	514150	680709	423360	33475	31564	22705	1458103	78858	48363	19200	115753		447996
2	Сурхондарё	2009911	325315	281302	241225	32921	31596	292	861503	61543	49594	1319	200262	38	570732
	Жами