O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisini shakllantirishning huquqiy asoslari

O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisini shakllantirishning huquqiy asoslari


Reja

1-.O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasini shakllantirishdagi umumiy prinsiplar.

2-.O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatini shakllantirishning o`ziga xos xususiyatlari

O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senati qo`shma majlisida quyidagi fikrlarni bildirib o`tgan edi: “ Davlat qurilishi va boshqaruvi sohasidagi eng muhim vazifa bu qonunchilik hokimiyati bo`lmish mamlakat Parlamentining roli va ta'sirini kuchaytirish, hokimiyatning qonunchilik, ijro va sud tarmoqlari o`rtasida yanada mutanosib va barqaror muvozanatga erishishdan iborat”.

Demokratik va huquqiy davlat sharoitlaridagina parlament faoliyatining asosiy prinsiplari real samara beradi. Shuning uchun ham parlament faoliyatining asosiy prinsiplari ko`p jihatdan demokratik va huquqiy davlat umumiy prinsiplaridan kelib chiqadi.

Qonunchilik palatasini tashkil etish va uning faoliyati zamirida quyidagi asosiy prinsiplar yotadi:

1. Xalqning manfaatlari va xohish-irodasini ifoda etish prinsipi. Parlament – umumdavlat vakillik organi. Parlamentning vakillik xususiyati, avvalambor, parlament hokimiyatini, uning vakolatlarini qonuniylashtirishi, shuningdek parlamentda jamiyatning asosiy ijtimoiy-siyosiy kuchlari, aholining turli ijtimoiy tabaqalari vakilligini kafolatlashi lozim bo`lgan saylov bilan ta'minlanadi.

Har qanday davlat organi, birinchi navbatda parlament faoliyatining zamirida xalqning xohish-irodasi yotishi lozim. Xalqning xohish-irodasi vaqti-vaqti bilan bo`ladigan va soxtalashtirilmagan saylovda o`z ifodasini topadi. Mazkur saylov, Inson huquqlari Umumjahon deklaratsiyasi (1948 yil)ga muvofiq, yalpi va teng saylov huquqiga ko`ra, yashirin ovoz berish yo`li bilan yoki ovoz berish erkinligini ta'minlaydigan boshqa tengma-teng shakllar vositasida o`tkazilishi kerak» (21-modda, 3-qism). Bunda saylovni xalq suverenitetining parlamentga o`tkazilishi deb idrok etmaslik lozim. «Birorta ham organ, xoh parlament bo`lsin, xoh xalq tomonidan saylangan prezident, xalq suverenitetining tashuvchisi deb hisoblanishi mumkin emas. U faqat o`zi saylangan muddat mobaynida o`z konstitutsiyaviy vakolatini amalga oshirishga vakil qilingan, xolos»<sup>1</sup>, degan fikrga qo`shilish lozim.

Muayyan (majoritar, proporsional, aralash) saylov tizimini tanlash parlamentning vakillik xususiyatini ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. Mazkur tanlash juda ko`p (tarixiy, milliy, siyosiy va boshqa) omillardan kelib chiqib amalga oshirilishi va jamiyatning asosiy ijtimoiy tabaqa va guruhlari manfaatlarini ifoda etuvchi parlamentning vakillik xususiyatini ta'minlashga ko`maklashishi lozim. Ilg`or demokratiyalarda bunga, avvalambor, parlament saylovining asosiy subyektlari – siyosiy partiyalar yordamida erishiladi. Siyosiy partiyalar jamiyatdagi turli ijtimoiy-siyosiy kuchlarning jamoatchilik fikrini shakllantiradilar va ifoda etadilar.

Siyosiy partiyalar – zamonaviy demokratiya tizimining ajralmas qismi, saylov kompaniyalarining asosiy ishtirokchilaridan biri. Eski demokratik an'analarga ega mamlakatlarda siyosiy partiyalar jamoatchilik fikri, xalqning siyosiy irodasini demokratik shakllantirish va uni saylovda ifoda etish jarayonida yetakchi marralarni egallaydilar. Ko`p partiyali barqaror tizim jamiyat va davlatni rivojlantirishning o`ta muhim masalalariga doir muqobillar, ortiqcha qarashlar, fikr-mulohazalarni qisqartirish, saylovchilarga mazkur masalalarni hal qilishga nisbatan bir nechta asosiy yondashuvlarni taklif qilish va shu tariqa muayyan siyosiy partiya, uning nomzodlari va ularning dasturlariga o`z ovozlarini berayotgan saylovchilar eng samarali siyosiy qarorlar qabul qilishlariga ko`maklashish imkonini beradi.

Shu bilan birga, saylov kompaniyalarida, xalqning siyosiy irodasini shakllantirish va ifoda etishda partiyalarning roli doim ham bir xilda baholanavermaydi. Ko`p partiyalilik prinsipi partiya ro`yxatlari (fraksiyalari) bo`yicha saylangan deputatlar jumlasidan siyosiy uyushmalar tashkil etishda o`z aksini topadi.

Mazkur uyushmalar aholi turli tabaqalarining parlamentdagi siyosiy vakilligini ta'minlabgina qolmasdan, balki butun parlament ishining tashkil etilishini yaxshilashga ham ko`maklashadi. Bunda, tabiiyki, jamiyatning bir nechta kichik siyosiy partiya va guruhlarga parchalanishi va parlamentda ularning ancha to`liq vakilligi parlament ishiga salbiy ta'sir ko`rsatishi: qarama-qarshiliklar natijasida (agar parlamentda barqaror ko`pchilik bo`lmasa) parlamentning vakolatlari jumlasiga kiritilgan muayyan masalani hal qilishning iloji bo`lmasligi mumkinligini ham e'tiborga olish lozim. Muayyan saylov tizimini tanlashda yuqorida zikr etilgan holatni e'tiborga olish kerak: ko`pgina (proporsional saylov tizimi amal qiluvchi) mamlakatlarda, masalan, parlament saylovida «to`siqlar» joriy etilishi, ular parlamentda asosiy siyosiy kuchlarning vakilligini ta'minlash bilan birga, «o`ng» va «so`l» kichik partiyalarni chetga chiqarishi bejiz emas. Bu barqaror ko`pchilikka ega bo`lgan ishga layoqatli parlamentni tashkil etishga ko`maklashadi.

2004 yil 26 dekabr va 2005 yil 9 yanvarda takroriy ovoz berish natijalariga ko`ra, O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining barcha 120 deputati saylandi va ro`yxatga olindi. Saylovda 489 deputatlikka nomzod, shu jumladan siyosiy partiyalardan 435 va saylovchilarning tashabbuskor guruhlardan mustaqil nomzodlar 56 kishi ishtirok etdi. 2004 yil 26 dekabrdagi asosiy saylovda 12197159 (85,1%) saylovchi, joriy yil 9 yanvarida esa 5400000 dan ortik, kishi yoki takroriy ovoz berishda ishtirok etish xuquqiga ega saylovchilarning qariyb 80% qatnashdi.

Saylovlar natijasida O`zbekiston Liberal — demokratik partiyasi saylovchilarning eng ko`p ovozini oldi, bu partiyadan deputatlarning 34,3% saylandi, O`zbekiston Xalq demokratik partiyasidan deputatlarning 23,3% saylandi. Shuningdek, Fidokorlar partiyasining 11 a'zosi, "Adolat" partiyasining 10 a'zosi saylandi.

Qonunchilik palatasiga nomzod qo`yilgan xotin —qizlar jami 159 kishi kuchli intiluvchanlik va yuksak professionalizmni namoyish etdi, siyosiy yetuklik, aql zakovat raqiblaridan qolishmadi. Natijada Qonunchilik palatasiga saylangan deputatlarning qariyb 18%ni xotin —qizlar tashkil etdi, bu esa 1999 yilda Oliy Majlisga bo`lgan saylovlaridagidan ikki yarim baravar ko`pdir.

Tashabbuskor guruhlardan ko`rsatilgan 56 nomzoddan 14 kishi deputatlikka saylandi, Qonunchilik palatasiga saylangan deputatlar orasidan ular 11,6%ni tashkil etdi.

Saylangan deputatlar orasida 18,3% —yuristlar, 21,7% —iqtisodchilar. Deputatlarning 10% sanoat, qurilish, transport va aloqa sohasi vakillari, 7,5% qishloq xo`jaligi vakillari, 12,5% tadbirkorlar, 20% ta'lim, fan, madaniyat va sog`liqni saqlash xodimlari, 16% nodavlat notijorat tashkilotlar vakillari.

Avvalgi qonunlarimizda Oliy Majlis 250 nafar deputatdan iborat bo`lgan yagona palata asosida vakillik organi faoliyatini olib borgan bo`lsa, zamonaviy parlamentarizmning asosi sifatida hozirda ikki palatali 220 nafar deputatdan iborat tarkibda faoliyat olib boradigan Parlament joriy etildi. Bu o`z navbatida professonalizmni yuzaga keltiradi. Bunday takomillashuv jarayoni davrlarnint o`ziga xos talabidan kelib chiqadi.

Parlament instituti zamon taraqqiyotiga mutanosib ravishda o`sib
rivojlanib bormoqda, o`z navbatida deputatlarning xam oldidagi vazifa va asosiy ma'suliyati oshib bormoqda. Vaholanki, ular parlamentda xalq nomidan ishonchli tarzda faoliyati olib borishi, ularning xohish istaklari bilan yaqin bo`lib, jamiyatda doimiy o`z o`rnilariga ega bo`lib borishi lozimligini hayotning o`zi taqozo etmoqda.

Oliy Majlisning Qonunchilik (quyi) palatasi butun respublika aholisining siyosiy manfaatlaridan kelib chiqib, uning vakilligini ta'minlaydi. Zero, mazkur palataning deputatlari saylov okruglari bo`yicha ko`p partiyalilik asosida saylanadi. Bu juda muhim holatdir. Zero, yuqorida qayd etib o`tilganidek, ilg`or parlamentlar, mohiyat e'tibori bilan, jamiyat va davlatga o`z ta'sirini ko`rsatish uchun kurashning parlament usullaridan foydalanib, jamoatchilik fikrini shakllantirish va uni himoya qilishga qodir siyosiy partiyalarning ishtirokisiz faoliyat ko`rsatishi mumkin emas. Bunda deputatlar faoliyati doimiy professional asosda tashkil etiladiki, bu palataning funksiya va vakolatlarini amalga oshirishning samaradorligini, qonunlarning sifati yaxshilanishini, ularda aholi barcha ijtimoiy tabaqalarinig manfaatlari e'tiborga olinishini ta'minlashi lozim.