O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti

 
 
Tabiatdan foydalanish – fanlararo integrativ ilmiy soha.
XX asrning 60-70 yillaridan boshlab tabiiy resurslardan oqilona 
foydalanish va tabiatni muhofaza qilish bilan bog‘liq bo‘lgan 
muhim sotsial - iqtisodiy muammolar yechimining ilmiy asoslarini 
ishlab chiqish bilan shug‘ullanadigan 
tabiatdan foydalanish
ilmiy 
yo‘nalish sifatida shakllana boshladi. “Tabiatdan foydalanish” 
termini va tushunchasini ilk bor ilmiy iste’molga kiritgan
Y.A.Kurajkovskiy (1969) tabiatdan foydalanishning fan sifatidagi 
vazifalari tabiatdan va uning resurslaridan bevosita foydalanish 
bilan bog‘liq bo‘lgan har qanday faoliyatning umumiy 
tamoyillarini ishlab chiqishdan iborat, deb belgilagan edi.
O‘tgan davrda tabiatdan foydalanish tabiiy resurslardan 
foydalanish, ularni qayta tiklash va muhofaza qilish, hozirgi va 
kelgusi avlodlarni moddiy va madaniy ehtiyojlarini qondirish 
uchun atrof muhitni ifloslanishi va buzilishidan asrash, tabiatni 
o‘zgartirish kabi tabiat va jamiyat orasidagi o‘zaro ta’sirini 
optimallashtirishni ta’minlaydigan amaliy tadbirlar majmuasi 
sifatida qarab kelindi. Ayni paytda tabiatdan foydalanishga doir 
bunday vazifalarni amalga oshirish maxsus, keng qamrovli va 
teran 
tadqiqotlarni 
taqoza 
etishi 
va 
tabiatdan 
oqilona 
foydalanishning nazariy asoslarini ishlab chiqish zaruriyati sababli 
tabiiy, ijtimoiy va texnikaviy fanlarning “chorrahasi”da integrativ 
(lot. 
integratio
tiklash, to‘ldirish) sajiyaga ega bo‘lgan ilmiy 
yo‘nalish shakllana boshladi. 
Majmuiy 
fan 
sifatida 
shakllanayotgan 
tabiatdan 
mumkin. 
Madaniy 
landshaftlar 
deganda 
I.M.Zabelin 
inson 
tomonidan o‘zining amaliy ehtiyojlarini qondirish uchun ataylab, 
ongli ravishda barpo qilingan landshaftlarni tushunishni tavsiya 
etadi. Madaniy landshaftlar tabiiy sharoiti bir xil bo‘lgan va ko‘p 
yillar davomida xo‘jalikning biror tarmog‘ida foydalanilayotgan 
hududdan iborat.
Ayrim tadqiqotchilar madaniy landshaftlarni antropogen 
landshaftlarning sinonimi sifatida qaraydilar. Ammo bu fikrga 
qo‘shilib bo‘lmaydi. Yuqorida ta’kidlanganidek, antrpogen 
landshaft inson faoliyati tufayli o‘zgartirilgan bo‘lib, ularning 
yuzaga kelishida tabiiy omillar bilan bir qatorda antropogen omil 
ham faol ishtirok etadi. Inson tabiatdan foydalanish jarayonida 
antropogen landshaftni vujudga keltiradi, ammo bu landshaft 
hamma vaqtda ham xo‘jalik nuqtai – nazaridan samarali 
bo‘lavermaydi. Antropogen landshaftga insonning kon – qazilma 
faoliyati, o‘rmonlarning ko‘p va pala–partish kesilishi, cho‘lda 
o‘simlik qoplamining yo‘q qilinishi va boshqalar oqibatida 
buzilgan, unumsiz, ko‘rimsiz bo‘lib qolgan landshaftlar ham 
kiradi. Shu sababli antropogen landshaftlarni uchta kichik guruhga 
ajratish maqsadga muvofiq.
a) madaniy ladshaftlar – strukturaviy aloqalar doimiy 
ravishda ison tomonidan melioratsiya, kultivatsiya, kimyolash-
tirish va boshqa tadbirlar orqali boshqarilib turiladigan 
landshaftlar (ekinzorlar, bog‘lar va plantatsiyalar, madaniy 
(ekilgan yaylovlar va b.)
b) sun‘iy landshaftlar (neolandshaftlar) – inson tomonidan 
tabiiy asosda yaratilgan (aholi manzilgohlari, sanoat – transport 
komplekslari, sug‘orish tizimlari, vohalar va boshqa landshaftlar) 
va ancha kuchli darajada o‘zgartirilgan landshaftlar. Masalan, 
yirik shaharlarning hududida tabiiy biotsenozlar deyardi batamom 
yo‘qotiladi va ularning o‘rnini tabiiy landshaft uchun xos 
bo‘lmagan yashil o‘simliklar egallaydi; bu yerda mezorelef ham 
o‘zgaradi, sizot suvlarining rejimi batamom o‘zgacha tus oladi, 
o‘ziga xos mikroiqlim vujudga keladi va b. 
v) buzilgan (destruktiv yoki nomadaniy) landshaftlar 
antropogen landshaftlarning bu kichik guruhiga mansub bo‘lgan 
landshaftlar odatda hududning tabiiy resusrlaridan noto‘g‘ri 
11 
114 

---

foydalanish