O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti

6.2. BOSHQARISH VA NAZORAT TIZIMI.
Boshqarish tizim sifatida uning yanada mayda bо‘linmalari mavjudli­gini kо‘zda tutadi. Bu uning elementlari orasidagi munosabatni tashkil qilish, ma’lum maqsadga erishish uchun zarur bо‘lgan nazo­rat ostida faoliyat kо‘rsatayotgan ma’lum mexanizmlar majmui sifa­tida uning ishlash tartibotini tashkil qilish kabilarni о‘z ichiga oladi.
Boshqarish jarayonini quyidagi bosqichlarga ajratish mumkin:
1) maqsadning qо‘yilishi;
2) ma’lumotlar yig‘ish;
3) tahlil va mulohaza ishlari;
4) faoliyat variantlari va tashkiliy ish bosqichlarini tan­lash.
Boshqaruvning quyidagi tarmoqlari mavjud: ijtimoiy, ishlab chiqarish bо‘yicha, texnikaviy, davlatga qarashli va boshqalar. Ma’­muriy buyruqbozlik tizimidagi rejali iqtisod sharoitida boshqaruvning vazifasi asosan oliy darajadagi rahbarlardan maydalari­ga kо‘rsatmalar berish bilan belgilanar edi. Bu byurokratiyaning, ya’ni kog‘ozbozlikning kuchayishiga olib kelgan edi. Kо‘pincha hosil bо‘lgan vaziyatga zid qarorlar chiqarish rо‘y berar edi. Bu asta-sekin "sen uchun hamma narsa qilinadi" degan tushuncha asosida beparvolik va tayyorga ayyorlik kayfiyatini vujudga keltirib chiqadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida va, umuman, hozirgi zamon ishlab chiqarishida, boshqarish omilining, boshqaruvchilik madaniyatining va boshqaruvchilik falsafasining ahamiyati oshib ket­di. Bugungi kundagi raqobatchilik kurashida mavqening kuchayishi boshqaruvning sifati bilan chambarchas bog‘liq. Boshqarishni takomil­lashtirishni ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning eng asosiy omillaridan deb sanamoq zarur.
Nima uchun shunday? Eng avval ishlab chiqarish xarajatlarining strukturasi о‘zgardi. AQSH sanoati ishchilarining ish haqi ulushiga mahsulot qiymatining 2% dan 10 % gachasi tо‘g‘ri keladi. Ishlab chiqarish xarajatlarining asosiy qismini moddiy-energetik xarajatlar, asbob-uskunalarni saqlash va ishlatish, transport chikimlarini saqlash va shu kabi xarajatlar tashkil etadi. Demak, ishlab chiqarishning sa­maradorligini oshirish uchun asbob-uskunalarning sozlash va ta’mir­lash muddatlarini qisqartirish, ichki isrofgarchiliklarning barcha turlarini bartaraf qilish, (masalan, brak - ya’ni nuqsonli mahsulot isrofgarchiligi, materiallar, xomashyo, energiyaning ortiqcha sarf­lanishi va boshqalar) hal qiluvchi ahamiyatga ega bо‘lib qoldi.
Kо‘pincha rahbarlar ishlab chiqarish madaniyati, boshqarish uslu­bi, tashkil qilish falsafasi va shirkat qadriyatlari kabi masala­larga kam e’tibor qiladilar.
Yuqori malakali boshqaruvchilarga va yuqori samarali ishlab chiqarishga ega korxonalar esa, mana shu, birinchi qarashda sezilarsiz kо‘ringan omillar aslida xujalik faoliyatining muay­yan kо‘rsatkichlarida moddiy tus olishini yaxshi biladilar.
Umumiy maqsad kishilarni birlashtiradi, ularning zо‘riqishla­riga ma’no va maqsad sari intilish tuyg‘usini beradi, boshqaruvchi­lik qarorlari ishlab chiqish jarayonida asos soluvchi yо‘l-yо‘riqlar kо‘rsatadi.
Yangi boshqaruvchilik fikrlashlari nimada ifodalanadi?
Bu ishlab chiqarishni tashkil qilish shakl va usullarida, samaradorlikni oshirish yо‘llari, ishlab chiqarishning moslashuvchanligi va tezkorligi sohalarida doimiy ravishda yaxshilanishlar qidirish - bu doimiy ravishda isrofgarchiliklar manbaini qidirish demakdir.