O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

Haqiqiy daromad
Real daromad - iste'molchi o'zining nominal daromadi bilan tovarlarning joriy narxlarida sotib olishi mumkin bo'lgan natura shaklida ifodalangan tovarlar to'plami.
Real daromad - bu fuqarolarning tovarlar va xizmatlarning real narxlari hamda undiriladigan soliqlarni hisobga olgan holda hisoblangan pul daromadi. Odatda olingan daromad bilan sotib olinishi mumkin bo'lgan tovarlar miqdori bilan belgilanadi.
Real daromad joriy davr narxlarida ifodalangan nominal daromadning xarid qobiliyatini aks ettiradi. Daromadlar hajmi, ularning barqarorligi, manbalarning ishonchliligi bozor iqtisodiyoti sharoitida inson xatti-harakatlariga ta'sir qiladi
Aholining real daromadi - milliy daromadning aholi tomonidan iste'mol yoki jamg'arish uchun foydalaniladigan qismi. Ular aholi jon boshiga to'g'ri keladigan moddiy ne'matlar va xizmatlarning amalda foydalanilgan va to'plangan hajmidan kelib chiqib belgilanadi.
Buning uchun aholining barcha turdagi pul va tabiiy daromadlari umumlashtiriladi, ular orasida ish haqi (pul va natura), davlat iste'mol fondlari (pensiya, nafaqa, stipendiya va boshqalar), shaxsiy yordamchi xo'jaliklarning sof mahsuloti tannarxlari kiradi. Olingan daromadlar summasidan quyidagilar chegirib tashlanadi: soliqlar, yig‘imlar va aholining davlat byudjetiga boshqa majburiy to‘lovlari; turli jamoat va kooperativ tashkilotlariga ixtiyoriy badallar miqdori; aholining pul ko'rinishidagi jamg'armalari (aholining jamg'arma kassalaridagi omonatlarining ko'payishi, aholi tomonidan sotib olingan davlat ichki yutuqli zayom obligatsiyalari qiymati va boshqalar); aholiga xizmat ko‘rsatuvchi noishlab chiqarish sohasi madaniyat va maishiy muassasalarda moddiy xarajatlar qiymatidan ortiq bo‘lgan xizmatlar uchun haq to‘lash qiymatining bir qismi.
Natijada aholining ushbu davrdagi amalda foydalanilgan daromadlarining umumiy miqdori. Aholining real daromadlari dinamikasini aniqlash uchun ma'lum bir davr uchun olingan daromadlar miqdori tovarlar narxlari indeksiga va xizmatlar tariflariga bo'linadi. Shunday qilib, aholining turli davrlardagi real daromadlarini solishtirishga erishiladi.
Aholining real daromadlari sovet xalqi turmush darajasining umumlashtiruvchi ko'rsatkichlaridan biri bo'lib, sotsializm davrida ularning o'sishi bevosita mehnat unumdorligi va ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligining oshishiga bog'liq.
Nominal daromad - sug'urta uchun jamg'arma to'lanishi kerak bo'lgan shaxsni belgilaydigan hayotni sug'urtalash polisi egasining ko'rsatkichi.
Nominal daromad - pulning sotib olish qobiliyati, narx darajasi, inflyatsiyani hisobga olmagan holda sof pul shaklida hisoblangan daromad.
Pulga bo'lgan talab haqida gapirganda, biz iqtisodiyotning normal faoliyat yuritishi uchun zarur bo'lgan pul miqdorini tushunamiz. Pulga nominal talab iste'molchilar ega bo'lishni xohlaydigan pul miqdori sifatida aniqlanadi. Biroq, ularning soni iste'molchilarning xarid qobiliyatiga, belgilangan narx darajasiga bog'liq. Shuning uchun bu omilni hisobga olgan holda pulga real talabni yoki real pul qoldiqlariga talabni ularning xarid qobiliyatini hisobga olgan holda hisoblangan naqd va joriy bank hisobvaraqlaridagi pul miqdori sifatida aniqlash mumkin.
Yalpi daromad - xizmatlar va tovarlarni sotishdan, mulkiy qiymatlardan, shuningdek kreditlar berishdan, sotishdan, ishlarni bajarishdan olingan foizlar va boshqa pul tushumlari.
Shaxsiy daromad - bu jismoniy shaxs tomonidan olingan barcha pul. yuz. Shaxsiy daromadga ish haqi bilan bir qatorda turli qo'shimcha daromadlar, jumladan, mukofotlar, pensiyalar, dividendlar, depozitlar va qimmatli qog'ozlar bo'yicha foizlar, nafaqalar, ijara to'lovlari, pul o'tkazmalari, ijtimoiy va boshqa turdagi to'lovlar kiradi. Shaxsiy daromadlar shaxsiy soliqlar chegirib tashlanishidan oldin hisoblanadi.
Shaxsiy daromad - bu shaxsiy daromad solig'i to'langunga qadar uy xo'jaliklarining ixtiyorida bo'lgan daromad.
Shaxsiy daromadlar - aholi tomonidan mehnatga haq to'lash tarzida oladigan pul va natura daromadlarining barcha turlari; shaxsiy yordamchi dehqonchilikdan olingan daromadlar; yakka tartibdagi mehnat faoliyatidan olingan daromadlar; pensiyalar, stipendiyalar va nafaqalar shaklida olingan naqd pul tushumlari va boshqalar.
Shaxsiy daromad - bu aholining shaxsiy iste'moli va soliqlarni to'lash uchun sarflashi mumkin bo'lgan daromad miqdori.
Shaxsiy daromad - bu xodimning ish haqi va qo'shimcha to'lovlardan, shu jumladan dividendlar, foizlar, ijara, mukofotlar, pul o'tkazmalaridan iborat pul daromadidir. Jami summalarni ayirishdan oldin hisoblangan.
Daromad haqidagi tushinchaning nihoyatda og’ir xarakaterga ega ekanligini, shu sohada dunyodaga taniqli bo’lgan ingliz olimi iqtisodchi Dj Xiks ham tan oladi.U o’zining “Qiymat va kapital” nomli asarida ko’p taniqli mualliflar bir birini o’rgangan,shuningdek,o’zlarining fikrlarini keltirganlar va ularda jamlash va daromad tushinchalariga har xil ta’rif berganlar,bir biriga qarama qarshi va qoniqarsiz fikrlar bo’lganlarini e’tirof etgan va umuman ma’lum bo’lgan daromad va jamlash tushinchalari mantiqiy kategoriyalar bo’lmay, balki amaliyotda biroz yaqinlashgan, biznesmenlar uchun amaliy masalalarni to’g’ri hal qilishga qaratilgan tushincha deb atagan. SHu fikrga taniqli nemis iqtisodchisi va statistik professori P. Fon Der Lippe ham qo’shiladi.Uning fikricha daromadning ta’rifi tahlil va amaliy masalalarning hal qilish maqsadiga bog’liq bo’lib, daromad- xo’jalik yurituvchi subektlarga doim tushib turadigan pul daromadlari summasi hisoblanadi va ular pulning talabiga ta’sir ko’rsatadi. U binobarin,natural formada tushgan daromadlarni o’z ichiga olmaydi.
YAqin vaqtlargacha “jamlash” termini to’plangan pul(muomaladagi va saqlovchi banklardagi) mablag’larni aniqlash uchun foydalaniladi. Lekin,MHTda uboshqacha ma’noga ega. Jamlash- ixtiyoridagi daromadni bir qismi bo’lib,u oxirgi istemol maqsadlari uchun sarflanadi.
SHunday qilib, MHT ta’rifiga mos ravishda jamlash bu barcha moliyaviy (mavjud pul mablag’lari,depozitlar,qimmatli qag’ozlar,zayomlar,kreditlar va h.k.) aktivlarni va matrial aktivlarni o’sishini anglatadi.
BMTning 1993 yildagi qabul qilgan yangi MHTga asosan daromad ko’rsatkichlari tizimi Dj Xiks ta’limotiga asoslanadi.Uning mohiyati quyidagicha: daromad bu eng katta summa bo’lib,uni ma’lum davr davomida istemol uchun ishlatish mumkin,u holda davr oxiridagi va davr boshidagi kapital hajmi o’zgarmay qoladi. Boshqacha so’z bilan aytganda,daomad ko’rsatkichlari insonlarni istemol uchun ishlatishi mumkin bo’lgan summani,ya’ni hech qanday kambag’allanishga yo’l qo’ymagan holda ishlatishi mumkin bo’lgan summani anglatadi.O’z fikrini yanada rivojlantirib, Dj Xiks nazariy tahlil uchun daromadlarning ikki xil kategoriyasini keltiradi. Birinchi kategoriya doimiy,avvaldan ko’rish mumkin bo’lgan tushinchalar oqimi,ikkinchisi amaldagi tushinalar oqimi.Dj Xiks fikricha tahlil qilish uchun ko’proq darajada xo’jalik yurituvchi subektlarning xulqini tushintirib beradi.Uni olish uchun ikkinchi kategoriyadan avalda ko’rilmagan,faqulodda tushumlarni ayirish kerak,jumladan,inflyatsiya natijasida aktivlar hajmining ortishi.SHunday qilib,Dj Xiksning daromad xaqidagi fikridan quyidagi bir necha aniq xulosalarni olish mumkin .
Birinchidan, har qanday pul tushumi ham daromad emas.Albatta,ishlab chiqarishda foydalangan ishlab chiqarish vositalarining qiymatini o’rnini to’ldirish uchun kelib tushgan pullar daromad bo’lib hisoblanmaydi.
Ikkinchidan,jamlash pul summalarini,banklardagi depozitlarni va boshqa moliyaviy aktivlarni (aktsiyalar,obligatsiyalar va boshqalar) ortishida tenglashtirib bo’lmaydi,chunki,moliyaviy aktivlar formasini o’zgatirishi natijasida yoki molmyaviy majburiyatlar olish natijasida (jamlash natijasida emas) ham moliyaviy aktivlar hajmi ortishi mumkin,Masalan,qarz olish,aktsiyalar va matrial aktivlar sotish natijasida ham pulning hajmi ortishi mumkin.Boshqa tamondan,saqlashdagi pullar hisobidan matrial aktivlar (erni,kvartirani) sotib olish ham pul hajmini kamaytiradi.
Uchinchidan,faqulodda sabablar bilan kapital hajmining ortishi, masalan,inflyatsiya tufayli yoki tashqi sabablar bilan(yaqin joyda temir yo’llar o’tkazish tufayli) yoki yer qiymatining ortishi ham daromad bo’lib hisoblanmaydi.
YAngi 1993 yildagi qabul qilingan MHTda Dj. Xiksning daromad haqidagi ta’limotiga yanada aniqliklar kiritildi va muhim makroiqtisodiy ko’rsatkichlar YAIM, milliy daromad,ixtiyoridagi daromad,jamg’arish va h.k. larni hisoblash uchun aniq ta’riflar va klassifikatsiyalar ishlab chiqildi. Agar tashqi iqtisodiy aloqalar omilini hisobga olinmasa,milliy daromad,iqtisodiyotning barcha sektorlarida yaratilgan qo’shimcha qiymatlar yig’indisiga teng. SHunday ta’rifga asoslanib,inflyatsiya natijasida yoki ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lmagan boshqa faqulodda sabablar bilan aktivlar qiymatining o’zgarishi daromad hisoblanmaydi.
DJ.Xiks ta’limotiga asosan asosiy kapital istemolini hisoblash uchun tiklashdagi qiymatdan foydalanish lozim,buxgalteriya hisobida esa bosh birlamchi baholashdan foydalaniladi. Tan olish kerakki,MHT asosida berilgan daromadning ta’rifi va makroiqtisodiy ko’rsatkichlarni hisoblash, buxgalteriya hisobi matriallari asosida MHT hisoblamalarini tuzish,uni tahlil qilish va ma’lumotlarning mohiyatini ochishda ancha qiyinchiliklar uchraydi. SHuning uchun yangi MHTda tanqid qiluvchilar tamonidan aytiladiki,bir tamondan MHTdan xo’jalik yurituvchi subektlar faoliyatini o’rganish uchun foydalaniladi deyilsa, ikkinchi tamondan MHTning daromad tushinchasidan xo’jalik yurituvchi subektlar foydalanilaolmaydilar.
YAngi MHTda DJ.Xiks ta’limotlari asosida daromadning yangi ko’rsatkichlari tizimi qo’llaniladi va ular taqsimlash jarayonining har xil, lekin o’zaro bog’liq jarayonlarini ifodalaydi.Bu tizim quyidagi ko’rsatkichlarni o’z ichiga oladi:

• 
  Birlamchi daromadlar;
  
• 
  Pul formadagi joriy transfertlar;
  
• 
  Ixtiyoridagi daromadlar;
  
• 
  Natura formadagi ijtimoiy transfertlar;
  
• 
  Tuzatish kiritilgan ixtiyoridagi daromad;
  
• 
  Milliy daromad;
  
• 
  Ixtiyoridagi milliy daromad;
  

Birlamchi daromadlar xo’jalik yurituvchi subektlarga qo’shilgan qiymatni birlamchi taqsimlash natijasida tushadi: mehnat haqi,foyda,aralash daromad,mulkdan olingan daromad;ishlab chiqarish va importga soliqlar,bular birlamchi taqsimlash natijasida davlatni boshqarish organlariga kelib tushgan daromadlarni anglatadi.
Lekin,mulkdan olingan daromad xo’jalik yurituchi subektlar tamonidan davlatni boshqarish organlariga to’langan (masalan,foydaga soliqlar,uy xo’jaliklari to’ladigan umumiy daromad solig’i va h.k. ) to’lovlar birlamchi daromadlar deb qaralmaydi, balki joriy transfertlar yoki qayta taqsimlash xarakteridagi to’lovlar deb qaraladi.
SHu mamlakat xo’jalik yurituvchi subektlari (rezidentlari)ga birlamchi daromadlar shu mamlakatda yaratilgan qo’shimcha qiymatdan kelib tushadi: ikkinchi tamondan shu mamlakatda yaratilgan qo’shimcha qiymatning bir qismi shu mamlakat YAIMni yaratishda qatnashgani uchun (asosan,ish haqi va mulkdan olingan daromad sifatida) norezidentlarga to’lanadi.