O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

YAlpi milliy daromad ko’rsatkichi makroiqtisodiy statistikaning asosiy ko’rsatkichlaridan biri bo’lib hisoblanadi.Uning hajmini ikki xil usulda hisoblash mumkin: yalpi va sof usullarda yoki asosiy istemolini qo’shish va qo’shmasdan.Milliy daromad shu mamlakat rezidentlari tamonidan u yoki bu davrda olingan bozor bahosida hisoblagan birlamchi daromadlar yig’indisi sifatida yuzaga keladi.
YAlpi milliy daromad (YAMD) bu barcha rezidentlarning birlamchi daromadlari va jamg’armalarining yig’indisidir. U ishlab chiqaruvchi va xizmat ko’rsatuvchilarning barcha daromadlari o’rinishida bo’ladi.YAMD miqdoran YAIM ga yaqin turadi. Ammo,”daromad” so’zi bu ko’rsatkichning ishlab chiqarish bosqichida qo’shilgan qiymat ko’rinishida emas, balki aynan taqsimot bosqichida shakllanishini ifodalaydi.
Masalan,mamlakat bo’yicha berilgan ma’lumotlar asosida yalpi milliy daromad va yalpi milliy mavjud daromadni hisoblaymiz(mln AQSH dollari)
1.YAlpi ichki mahsulot – 320
2.Rezidentlarning xorijdan olgan daromadlari;
A) mulkdan olingan daromadlari –16
B) mehnat haqi –6;
V) ishlab chiqarishga soliqlar––2.
3.Ushbu mamlakat yalpi iki mahsulotidan olinadigan norezidentlarning daromadlari;
A) mulkdan olingan daromadlar––10;
B) mehnat haqi––8;
V)ishlab chiqarishga soliqlar–4.
4.Xorijiy mamlakatlar bilan bog’liq bo’lgan joriy transfertlar qoldig’i:
A) ijtimoiy yordam ––4;
B) sovg’a salomlar– 2.
U holda
1) YAlpi milliy daromad:
YAMD=YAIM+BDolingan–BDberilgan= 320+(16+6+2) –(10+8+4) =322 mln $
2) YAlpi milliy mavjud daromad
YAMMD=YAMD+JTQ=322+4+2=328 mln $
Aytish lozimki,ba’zi holatlarda ayrim adabiyotlarda YAIM va YAMD ko’rsatkichlari aralashtirib yuboriladi.Ammo,MHTning bu ikki markaziy ko’rsatkichlari bir biridan ham sifat,ham miqdoriy jihatdan farqlanadi. Sifat jihatdan printsipial farq shundan iboratki,YAIM shu mamlakat rezidentlarining ma’lum davrda ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlar oqimini hisoblaydi,milliy daromad esa shu mamlakat rezidentlari olgan birlamchi daromadlar oqimini ifodalaydi.Miqdoriy jihatdan milliy daromad YAIMdan xorijdan olingan birlamchi daromadlar qoldig’iga farqlanadi. Birlamchi daromadlarga mehnat haqi,mulkdan olingan daromad, foizlar,divedentlar,bevosita xorijiy investitsiyalardan olingan daromadlarni reinvestitsiya qilishlar kiradi. Qoida bo’yicha,rivojlangan mamlakatlarda yalpi milliy daromad hajmi,yalpi ichki mahsulot hajmidan katta bo’ladi, bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan mamlakatlarda esa YAIM milliy daromaddan kam bo’ladi. Aytish mumkinki,,hozirgi vaqtda O’zbekiston milliy daromadi hajmi MDH mamlakatlardagi kabi YAIM hajmidan kichik bo’ladi.
Agar milliy daromadga xorijdan olingan joriy transfertlar qoldig’i qo’shilsa, MHTning yana bir muhim ko’rsatkichi ixtiyoridagi milliy daromad ko’rsatkichini olish mumkin.U ham yalpi ham sof asoslarda hisoblanishi mumkin. Ixtiyoridagi milliy daromad ikki qismga:milliy oxirgi istemol va milliy jamg’armaga bo’linadi.
Dj.Xiks ta’limotiga asosan yangi MHTda daromad ko’rsatkichlari tizimi yuqorida keltirilgan va ular ham faqat bozor bahosida ifolalanadi.
Daromadlar haqida ma’lumotlarni tahlil qilishning yana bir muhim yo’nalishi, daromadlar tarkibini turlari bo’yicha o’rganish hisoblanadi: bandlikdan olingan daromad,mulkdan olingan daromad (renta, foizlar,divedentlar va boshqalar). Ma’lum davr orasida daromadlar tarkibini yuz bergan o’zgarishlar,yuz berayotgan jarayonlarni iqtisodiyotni tashkil etishdagi o’zgarishlarini ifodalaydi. Masalan,O’zekiston daromadlari tarkibida keyingi bir necha yillar davomida yuz bergan o’zgarishlar,yollanma mehnatdan olingan daromad kamayib,tadbirkorlik va mulkdan olingan daromadning ulushi ortganligini ko’rishimiz mumkin. Bu ma’lumotlar rejali iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o’tayotganligini ko’rsatadi.Ikkinchi tamondan, ular shuni ko’rsatadiki,tadbirkorlik daromadining birdan ortib ketishi, ma’lum sharoitlarda istemolchi talabining pasayishiga olib keladi, bu esa o’z navbatida iqtisodiyotning jonlanishiga to’sqinlik qiladi. Masalan,mamlakat ishlab chiqarish quvvatini mamlakat iqtisodiyotini investitsiyalashdan boshqa mamlakatlar moliyaviy aktivlarni sotib olishda yoki boshqa mamlakatlar iqtisodiyoti kreditlashtirishga sarflaydilar.
SHuning bilan birga MHTda qayl etiladigan daromadlar aholi ayrim guruhlari orasida notekis taqsimlanish jarayonini tahlil qilish uchun yetakchi emas. Aholi daromadlarini chuqur o’rganish uchun, o’tkazilgan tanlama kuzatish matriallari va uy xo’jaliklari byudjetlari ma’lumotlari to’g’ri keladi. SHunday kuzatishlar natijasida olingan matriallarni qayta ishlash, daromadlarni notekis taqsimlanishini o’rganish uchun asos bo’lib xizmat qiladi.
Ma’lum davrda (masala,bir yilda ) yaratilgan milliy daromad jamiyat a’zolarining tadbirkorlarning ,korxonalarning, toshkilotlarning, muasassalarning va davlatning daromadi sifatida taqsimlanadi. Bunda jarayonni statistika taqsimlash va qayta taqsimlashga ajratadi.
Milliy daromadni birlamchi taqsimlash uni o’zi yaratilgan sohalar: mahsulot ishlab chiqaruvchi va xizmat ko’rsatuvchi soha xodimlari va korxonalari o’rtasida amalga oshiriladi. Ular tamonidan olingan daromad birlamchi bo’lib hisoblanib va uning hajmi har xil doim mamlakat ichida yaratilgan milliy daromad hajmiga teng bo’ladi.
Statistika birlamchi daromadlarni quyidagi guruhlarga ajratadi:

1. 
   Mamlakatning birlamchi daromadlari:
   
   1. 
      Ishlab chiqarishdagi ish haqi fondi va boshqa fondlardan to’langan to’lovlar;
      
   2. 
      Tadbirkorlarning o’z faoliyatini natijasida olgan sof daromadlari;
      
   3. 
      Mulkdan olingan daromadlar(renta,foizlar,divedentlar va h.k.)
      
2. 
   Ishlab chiqaruvchi va xizmat ko’ratuvchi korxonalarning birlamchi daromadlari:
   
   1. 
      Korxonalarning birlamchi daromadlari;
      
   2. 
      Fermer va dehqon xo’jaliklarining birlamchi daromadlari;
      
   3. 
      Xizmat ko’rsatuvchi korxonalarning birlamchi daromadlari.
      

Milliy daromadni bunday birlamchi taqsimlash,uni taqsimlash jarayonini tugata olmaydi,chunki bunda ayrim soha tarmoqlari va ularning xodimlari nafaqaxo’rlar,talabalar,o’quvchilar hech qanday daromadga ega bo’lmaydilar. SHuning uchun milliy daromdni qayta taqsimlash zarur bo’ladi.
Milliy daromadni qayta taqsimlash jarayoni bir necha yo’llar bilan amalga oshiriladi.
1.Davlat byudjetining daromadlarini tashkil etish bilan bu milliy daromadni qayta taqsimlashning muhim va asosiy yo’lidir.
Bu daromad asosan xo’jalik tushumlaridan tashkil topadi(qo’shimcha qiymat solig’i,mulk,er solig’i,fermer va dehqon xo’jaliklarining daromad solig’i)
Byudjetning qolgan qismi aholi daromadlaridan olinadigan (soliqlar,davlat zayomlari,omonat kassa jamg’armalarining ortishi va h.k)
Davlat byudjetida to’plangan mablag’larning taxminan 40- 45 %i kapital mablag’lar saqlash,taxminan 40 %idan yuqorisi ijtimoiy madaniy ishlar 10%idan ortig’i mudofaa uchun qolgan 1-1,5% i davlatni boshqarish uchun sarflanadi.
2.Aholiga xizmat ko’rsatish yo’li bilan milliy daromadni qayta taqsimlash.
Aholi bir qancha bepul xizmatlar bilan birga to’lovli xizmatlardan ham foydalaniladi.Yo’lovchi transporti,aloqa,maishiy xizmatlar, davolash va ta’lim muasassalari xizmatlaridan aholi foydalanishi bunga yaqqol misol bo’la oladi.
Bularning xizmatiga aholi haq to’lab, o’z daromadining bir qismini ana shu xizmat ko’rsatadigan soha korxonalariga to’laydi va bu ularning daromadini tashkil etadi.
Milliy daromadni bunday taqsimlash va qayta taqsimlash mamlakatda korxonalarning tashkilotlar va aholining oxirgi daromadlari tashkil topadi.
Statistika hisoblar yordamida bu jarayonlarni chuqur o’rganadi: milliy daromad ular ixtiyoridagi absalyut summasini va nisbiy ko’rsatkichini aniqlaydi. Aholi olgan daromadni statistika uning turli guruhlari bo’yicha o’rganadi va bu aholining turmush darajasi xaqida xulosa chiqarish imkonini beradi.
Milliy daromad bizning mamlakatimizda mehnatkashlarniki hisoblanadi va u mehnatkashlar ixtiyoriga yoki to’g’ridan to’g’ri yoki davlat ixtiyoriga tushib, so’ngra mehnatkashlarning ehtiyojini qondirish uchun ishlatiladi. Milliy daromadning taxminan 1\5 qismi mehnatkashlarning shaxsiy moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish uchun ishlatilsa,4\5 qismi ishlab chiqarishni kengaytirish va ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish uchun ishlatiladi.
Taqsimlangan milliy daromad natijasida aholining ehtiyojlarini qondirish uchun ishlatiladi.milliy daromadni oxirgi foydalanish uni ishlatish va jamg’arishdir.
Milliy daromad ma’lum moddiy ne’matlardan tashkil topar ekan,uni ishlatish ham ma’lum moddiy asosga ega bo’ladi.
1) Moddiy ne’matlar joriy ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish ehtiyojlari uchun ishlatiladi.U joriy yashash va uning darajasini oshirish imkonini beradi.Aholi oziq ovqat,kiyim kechak,yoqilg’i,elektr energiya, madaniy mollarni,imoratlarni ,uzoq muddat xizmat qiladigan buyumlarni o’z ehtiyojlarini qondirish uchun ishlatadilar.
Statistika bunda asosan jon boshiga to’g’ri keladigan mahsulotlarni natural ko’rsatkichlarda hisoblaydi. Umumiy foydalanish esa qiymat shaklida o’rganiladi.
Statistika istemolni o’rganish uchun ko’p manbalarga ega:

1. 
   Mahsulot va xizmatlar savdosining aylanish ma’lumotlariga;
   
2. 
   Jamoa a’zolariga berilgan mahsulotlarning natura ko’rsatkichi;
   
3. 
   Deg’qon bozori savdosi ma’lumotlari;
   
4. 
   Mehnatkashlar oilalari daromadlarini kuzatish matriallari;
   

Mamlakatimizda doimo tanlama tarzda 90000 oila hayoti kuzatib turiladi.Bu oilalarda har kuni turmush va xaravjatlar yozib turiladi,hamda ularning ma’lumotlari statistika organlarida guruhlarga ajratilib o’rganiladi.
Istemolning ikkinchi qismi buxizmat ko’rsatuvchi soha korxonalaridagi yoqilg’i,elektr energiya,imoratlarning eskirishi va h.k.lardir.
a) Aholi xizmatidagi korxonalarda ishlatilishi (maktablar,teatrlar, kasalxonalar,sanatoriyalar).Bularni aholining shaxsiy istemoliga qo’shish mumkin.
b) Ilmiy tashkilotlar va davlatni boshqarish tashkilotlardagi istemol
2) Milliy daromaddan oxirgi foydalanish deyilganda faqatgina istemol qilish emas,moddiy ne’matlarni jamg’arish ham tushiniladi. Mamlakatimiz ko’p avlodlar mehnati tufayli jamg’arilgan juda katta hajmdagi moddiy ne’matlarga ega va ular milliy boyligimizning bir qismini tashkil etib,uni yanada ko’paytirish uchun ishlatiladi. Natijada yana yangi binolar,inshoatlar,mashina uskunalar,xom ashyo,matriallar,yoqilg’i,yashash uylari,maktablar,kasalxonalar soni ortad

2.