O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti sport faoliyati va boshqaruv fakul’teti sport boshqaruvi kafedrasi jismoniy tarbiyа gigienasi va sportning tibbiy fiziologik asoslari

Harorat yuqori va quyosh nuri kuchli bo‘lgan sharoitlarda organizm funksiyasining o‘zgarishi.
Yuqori haroratli tashqi muxitning organizmga ta’siri faqat harorat oqibatigina bo‘lmay harorat bilan bir qatorda quyosh nuri ta’sirida yuzaga keladigan jarayonlardan iborat bo‘ladi. Hozirgi zamon tasavvuri bo‘yicha quyoshga o‘z-o‘zidan boshqariladigan termoyadroli reaktor deb qarash mumkin. Unda xar soniyada 570 ml tonna vodorod geliga aylanadi. Bu jarayon natijasida nihoyatda ko‘p nurli energiya hosil bo‘lib uning 0,5 mlyard qismi yerga etib keladi. Bu energiya ultrabinafsha (kimyoviy nurlar) ko‘rinadigan (yorug‘lik) nurlari va infraqizil (issiqlik nurlar) nurlaridan iborat bo‘ladi.
Yer satxiga tushadigan eng ko‘pi infraqizil nurlardir. (barcha nurning 60 % ni ultrabinafsha nurlar 1 % ni tashkil etadi) biologik jixatdan eng aktiv nur ultrabinafsha nur bo‘lib, u quyoshning yerdan balandligiga hamda atmosfera holatiga (bulutli, changlanish darajasi, namligi va boshqalarga bog‘liq bo‘ladi.) Quyosh nuri tarkok va to‘g‘ri tushadigan qismgka bo‘linadi. Ular birgalikda summa nurlanishni hosil qiladi. Tarkalgan nur atmosferadagi suv buglari, chang zararlariga tarkaladi. Bu nurlarning spektral tarkibi xovarang, zangori binafsha va ultrabinafsha nurlardan iborat bo‘lib, tarkibida issiqlik kam bo‘ladi. Quyosh nurlari ko‘rish analizatoriga va teri koplamiga bevosita ta’sir etadi. Bu reaksiyalar kuvantlar shaklida o‘zlashtiriladi va fotoqimyoviy reaksiyalarni rivojlantiradi.
Quyosh nuri ta’sirida terida fizik-kimyoviy va biofizik tarzdagi o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Fotoelektr hodisalar shaklidagi jarayonlardan biri teri sirtining bir yo‘la ikkinlamchi nurlanish G‘bioloyuministenesiyaG‘ berishi, boshqalar esa masalan, fiziologik funksiyalarga keyinchalik ta’sir etadigan bioqimyoviy moddalarni organizmda hosil bo‘lishi demakdir. Fotonlar energiyasi oesil molekulalaridagi atrm va molekula boglamlariga ta’sir tishdan boshlanadi. Bunday holda ye molekulaning tuzilishi o‘zgaradi, ye qandaydir qismlarga parchalanadi. Masalan, teri yogi (7-degidroxolestren) ni d-vita’minga aylanish mexanizmi shunday bo‘ladi⁶.
Ma’lumki odamda badan haroratining 36-37 S atrofida saqlanishi, asosan kimyoviy (issiqlik ishlanishi) va fizikaviy (issiqlik yukotilishi) mexanizmlari orqali amalga oshadi. Yuqori harorat va quyosh nuri kuchli bo‘lgan sharoitlarda bajdan haroratining doimiy birday saqlanishi fizikaviy termoregulyatsiyaning kuchayishi orqali ta’minlanadi. Organizmdagi issiqlikning yo‘qolishi, asosan badandagi suvni, teri yuzasi orqali buglantirish, utkazish va nurlantirish bilan amalga oshadi. Lekin tashqi harorat yuqori bo‘lgan sharoitlarda issiqlikning yukotilishi utkazish va nurlanish orqali deyarli sodir bo‘lmaydi, bunday holda issiqlik asosan, teri yuzasidan suvni buglantirish, ya’ni terlash orqali yo‘qoladi. Shuning uchun ham tashqi muxit harorati va quyosh nuri kuchli bo‘lgan sharoitlarda organizmdan ko‘p ter ajralishi kuzatiladi. Bu bilan badan haroratining haddan tashqari oshib ketishiga imkon bera olmaydi.