|
Bitta oʻzgarib turuvchi omil qoʻllangandagi ishlab chiqarish natijalari:
-
Mehnat sarfi (L)
|
Kapital sarfi (K)
|
Ishlab chiqarish hajmi (Q)
|
Oʻrtacha mahsulot (Q
/L)
|
Chegarali mahsulot (DQ
/DL)
|
0
|
10
|
0
|
—
|
—
|
1
|
10
|
10
|
10
|
10
|
2
|
10
|
30
|
15
|
20
|
3
|
10
|
60
|
20
|
30
|
4
|
10
|
80
|
20
|
20
|
5
|
10
|
95
|
19
|
15
|
6
|
10
|
108
|
18
|
13
|
7
|
10
|
112
|
16
|
4
|
8
|
10
|
112
|
14
|
0
|
9
|
10
|
108
|
12
|
-4
|
10
|
10
|
100
|
10
|
-8
|
Oʻrtacha va chegarali mahsulot
Ishlab chiqarish jarayonida jonli mehnatdan foydalanishni oʻrtacha va mehnat chegarali mahsuli tushunchalari yordamida ifodalash mumkin. 10.2-jadvalning 4-ustuni mehnat oʻrtacha mahsuli APl ni koʻrsatib turibdi, bu foydalanilgan omil birligiga toʻgʻri keladigan mahsulot ishlab chiqarish hajmini oʻzida aks ettiradi. Oʻrtacha mahsulot ishlab chiqarish hajmi Q ni umumiy mehnat sarflari L ga taqsimlab aniqlanadi. Bizning misolimizda oʻrtacha mahsulot dastlab koʻpayadi, biroq mehnat sigʻimi 4 birlikdan oshgan sari kamaya boshlaydi. 5- ustunda mehnat chegarali mahsulotlari MPL koʻrsatilgan boʻlib, bular mehnat sarfi bir birlikka koʻpayishi natijasida ishlab chiqarilgan qoʻshimcha mahsulot hajmidir.
Masalan, kapital miqdorga oʻzgarmagan holda ya’ni u 10 birlik boʻlgani holda mehnat sarfini 2 dan 3 birlikka koʻpaytirish mahsulot hajmini 30 dan 60 birlikka oshiradi, ya’ni qoʻshimcha ravishda 30 birlik mahsulot (60—30) hosil qiladi. Mehnat chegarali mahsuli AQ/AL tarzida yoziladi (ya’ni, mehnat sarfi AL bitta birlikka koʻpayishi natijasida ishlab chiqarish hajmining oʻzgarishi ya’ni AQ). Mehnat chegarali mahsuloti foydalaniladigan kapital miqdoriga ham bogʻliq. Masalan, kapital sarfi 10 dan 20gacha koʻpaysa, mehnat chegarali mahsulotining koʻpayishi ehtimoli boʻladi. Oʻrtacha mahsulot singari chegarali mahsulot ham avval koʻpayadi, keyin esa pasayadi, biroq u faqat mehnat sarflari 3 birlikdan oshgandagina pasaya boshlaydi.
Yakun chiqaramiz: Mehnat oʻrtacha mahsuloti = ishlab chiqarish hajmi / mehnat sarflari = Q /L.
Mehnat chegarali mahsuloti = ishlab chiqarish hajmining koʻpayishi / mehnat sarflarining koʻpayishi / AQ/AL.
10.2-jadvalda berilgan axborotning chizma tasviri hisoblanadi. Biz rasmdagi barcha nuqtalarni yaxlit chiziqlar orqali birlashtirdik. 10.2-a rasm ishlab chiqarish hajmi oʻsishini, biroq maksimum 112 birlikdan iborat maksimumga yetmaganini va kelgusida pasayishini koʻrsatadi. Ishlab chiqarish egri chizigʻining bu qismi uzuq-uzuq chiziq bilan belgilangan boʻlib, u bilan mehnat sarfi 8 birlikdan yuqori boʻlganda ishlab chiqarish texnologik jihatdan samarali emasligini koʻrsatadi, demak u ishlab chiqarish funksiyasining qismi hisoblanmaydi.
«Samaradorlik» tushunchasi manfiy chegarali mahsulotni inkor etadi. 9.2-rasmda oʻrtacha va chegarali mahsulotlar egri chizigʻi ifodalangan.
Oʻrtacha mehnat mahsuli — bu kiritilgan mehnat omili miqdoriga boʻlingan umumiy mahsulotdir. V nuqtada oʻrtacha mahsulot ishlab chiqarish hajmi (60)ni kiritilgan omil Zga boʻlinmasini aks ettiradi, yoki
20 birlikka teng kiritilgan mehnat omilini yoki mehnat sarflarini koʻrsatadi. Koʻrinadiki, ushbu oʻrtacha mahsulot umumiy mahsulot egri
chizigʻining dastlabki holatdan V nuqtasigacha boʻlgan egilishi bilan oʻlchanadi. Umuman, oʻrtacha mahsulot umumiy mahsulot egri chizigʻining qaysi bir nuqtasida keskin egiladi. Bu egilish boshlangʻich nuqtadan to shu nuqtagacha boʻladi. Hatto yuzaki oʻrganish koʻrsatib turibdiki, oʻrtacha mehnat mahsuli oʻzining maksimal miqdoriga V nuqtada etadi. Bu nuqtada chiziq oʻzining dastlabki holatiga nisbatan eng katta burilishga ega boʻlib, keyin pasayadi.
Mehnat chegarali mahsuli — bu umumiy mahsulotni kiritilgan omil mehnatning yoki mehnat sarflarining unchalik katta boʻlmagan oʻzgarishiga javoban siljishini ifodalaydi. Geometrik jihatdan chegarali mahsulot, ishlab chiqarish egri chizigʻining qaysi bir nuqtasida mahsulot chiqarish egri chizigʻining xuddi shu nuqtadagi egilish burchagiga teng. Mahsulot ishlab chiqarish egri chizigʻining ogʻish burchagi oʻz navbatida shu nuqta orqali oʻtkazilgan urinma chiziqning egilish burchagiga teng. Shunday qilib, A nuqtada chegarali mahsulot 20 birlikka teng boʻladi, chunki urinma chizigʻining burchak koeffitsiyenti mahsulot ishlab chiqarish egri chizigʻiga nisbatan 20ga teng. Urinma chiziqlarni mahsulot ishlab chiqarish egri chizigʻiga nisbatan burchak koeffitsiyentlarini oʻrganar ekanmiz, mehnat chegarali mahsuli dastlab oʻsib borishi, mehnat sarflari 3 birlik boʻlganda oʻzining choʻqqisiga chiqishi, keyin esa S nuqtadan D nuqtagacha siljigan sari pasayib borishini koʻramiz. D nuqtada ishlab chiqarish hajmi maksimumlashadi, urinma chiziqning mahsulot ishlab chiqarish egri chizigʻiga nisbatan egilishi Oga teng va chegarali mahsulot ham Oga teng boʻladi. Bu nuqtadan yuqorida chegarali mahsulot manfiylashadi.
Kamayib boruvchi qaytim qonuni
Mehnat chegarali mahsulining (kiritiladigan boshqa omillarning chegarali mahsuli ham) kamayib borishi anchagina kuchli boʻlgani uchun uni ifodalashda kamayib boruvchi qaytim qonuni iborasidan tez- tez foydalaniladi.
Kamayib boruvchi qaytim qonuni biron ishlab chiqarish omilidan foydalanish koʻpayib borgan sari (boshqa omillar oʻzgarmagan holda), pirovard natijada shunday nuqtaga yetib borilishi va unda shu omildan qoʻshimcha foydalanish mahsulot ishlab chiqarish hajmining pasayishiga olib kelishini bildiradi.
Ishlab chiqarish omili sifatida mehnatdan foydalaniladigan boʻlsa (kapital oʻzgarmagan holda), mehnat sarflarining ozgina boʻlsa-da, oʻsishi mahsulot ishlab chiqarishni ancha (sezilarli) darajada koʻpaytiradi, chunki ishchilar qoʻshimcha ravishda ixtisoslashish imkoniyatiga ega boʻladilar. Ammo oxir-oqibat, kamayib boruvchi qaytim qonuni oʻz kuchini koʻrsatadi. Agar ishchilar soni ortiqcha koʻpayib ketsa, ayrim ish jarayon (tur)lari samarasiz boʻlib qoladi va mehnat chegarali mahsuli kamayadi.
Vaqtdagi mehnat xarajatlari
Do'stlaringiz bilan baham: | 
