Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta

2 – jadval. Korxona salohiyati qobiliyati konturining matritsasi

Indikatorlar Korxona salohiyati raqobotbardoshlig i darajasi	KR		KT		KE		KD		KU
	1		2		3		4		5
	nisbi y birlik	ballar	nisbi y birlik	ballar	nisbi y birlik	ballar	nisbi y birlik	ballar	nisbi y birlik	ballar
1.Jahon etakchiligi	KR1	KR1 b	KT1	KT1 b	KE1	KE1 b	KD1	KD1 b	KU1	KU1 b
2.Jahon standartlari	KR2	KR2 b	KT2	KT2 b	KE2	KE2 b	KD2	KD2 b	KU2	KU2 b
3.Xalq xo’jaligi etakchiligi	KR3	KR3 b	KT3	KT3 b	KE3	KE3 b	KD3	KD3 b	KU3	KU3 b
4.Xalq xo’jaligi standarti	KR4	KR4 b	KT4	KT4 b	KE4	KE4 b	KD4	KD4 b	KU4	KU4 b
5.Sohaviy yetakchilik	KR5	KR5 b	KT5	KT5 b	KE5	KE5 b	KD5	KD5 b	KU5	KU5 b
6.Sohaviy standart	KR6	KR6 b	KT6	KT6 b	KE6	KE6 b	KD6	KD6 b	KU6	KU6 b
7.Chegaraviy daraja	KR7	KR7 b	KT7	KT7 b	KE7	KE7 b	KD7	KD7 b	KU7	KU7 b
8.Korxona	KR8	KR8 b	KT8	KT8 b	KE8	KE8 b	KD8	KD8 b	KU8	KU8 b

3 – jadval. Korxona salohiyatining rezervlari va yo’qotishlari

Indikatorla r Korxona salohiyatin ing yoqotishlar

KR

KT

KE

KD

KU

Barcha rezervlar va yo’qotis hlar

1

2

3

4

5

6

Nisb iy birli

ballar

Nisb iy birli

ballar

Nisb iy birli

ballar

Nisb iy birli

ballar

Nisb iy birli

ballar

ballar

i va rezervlari	k		k		k		k		k
REZERVL AR
1.Jahon etakchiligi	RK R1	RKR 1b	RKT 1	RKT 1b	RKE 1	RKE 1b	RK D1	RKD 1b	RK U1	RKU 1b	R1b
2.Jahon standarti	RK R2	RKR 2b	RKT 2	RKT 2b	RKE 2	RKE 2b	RK D2	RKD 2b	RK U2	RKU 2b	R2b
3. Xalq xo’jaligi etakchiligi	RK R3	RKR 3b	RKT 3	RKT 3b	RKE 3	RKE 3b	RK D3	RKD 3b	RK U3	RKU 3b	R3b
4. Xalq xo’jaligi standarti	RK R4	RKR 4b	RKT 4	RKT 4b	RKE 4	RKE 4b	RK D4	RKD 4b	RK U4	RKU 4b	R4b
5.Sohaviy yetakchilik	RK R5	RKR 5b	RKT 5	RKT 5b	RKE 5	RKE 5b	RK D5	RKD 5b	RK U5	RKU 5b	R5b

bu yerda t –sarmoyadan samara olish va investitsiyalar kiritish vaqti. Shunda jadvalni qurish mumkin. U ustivor tadbirlarni tanlash mantiqini – salohiyat raqobatbardoshligini oshirish bo’yicha korxona strategiyasining asoslarini ishlab chiqilishini aks ettiradi.

4 – jadval. Salohiyatning raqobatbardoshligini oshirish bo’yicha strategiyani tanlash (jahon etakchiligi darajasi uchun)

Maqsadga erishish uchun mab- lag’lar va resurslar Indikatorlar	Investi- tsiyalar (I)	Vaqt (t)	Iqti. Samara (Ef)	Samaradorlikning integral koeffitsienti (NKint)	Ustivorliklar (firmaning straregiyasi)
RKR1 RKT1 RKE1 RKD1 RKU1	Ikr Ikt Ike Ikd Iku	tip 1kt tie 1>d tny	Efkr Efkt Efke Efkd Efku	K1int K2int K3int K4int K5int	5 3 1 4 2

Har bir korxona tavakkalchilikning o’zi engib o’tishi mumkin bo’lgan “planka”sini tanlaydi. Biznesda ham jizzakilik va ham ortiqcha kamtarlik qarama qarshidir. Korxona rezervlarining bir qismini safarbar qilishga harakat qilib, “o’rtacha” holatga da’vogarlik qilishi mumkin. Faraz qilamizki, K3int > K5int > K2int > K4 int> K1int. Bunda 5.5 – jadvalnig 5 – ustunidagi raqamlash korxona salohiyati raqobatbardoshligini oshirishning silliqlanishi ( navbatiyligi)ni beradi. Dastavval KD, keyin KU va keyin esa KE va h.k. indikatorining darajasini oshirish bo’yicha ishni o’tkazish maqsadga muvofiqdir. Agar barchasiga birdaniga kirishilsa, unda u yoki bu darajadagi raqobat kurashida mutahkam o’rinni egallashga kuch va vaqt etmay qolishi mumkin. Nimanidir belgilangan narsani tanlab olib, korxona
sinergetik samarani, ya’ni qo’shimcha foydani olishi mumkin, chunki yaxshi o’ylab ko’rilgan tadbirlar majmuasi barcha qolgan indikatorlarga ijobiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Bu raqobatbardoshlik matritsasi elementlarini bundan keyingi yangitdan ko’rib chiqish va hisoblashlar va baholashlarning butun majmuasini yangilashni taqazo qiladi.
Ko’rsatib o’tilgan tahlilni rezervlar, yo’qotishlar va samaradorlik- ning integral koeffitsienti dinamikasini o’rganish bilan to’ldirish darkor( 6 - jadval).
Korxona salohiyati raqobatbardoshligini oshirish sohasidagi muvaffaqiyatning koeffitsienti (Kus) deb quyidagi formulani hisoblash mumkin:
Kus = TKint – TP max TR

5 – jadval. Korxona salohiyati samaradorligi rezervlari, yo’qotishlari va integral koeffitsienti balli baholarining dinamikasi

Rezervlar, yo’qotishlar, samaradorlik
	t1	t2	t3	…	t1	…	tp
1.Rezervlarning o’zgarishi sur’atlari	TR1	TR1	TR1		TR1		TR1
2.Yo’qotishlarning o’zgarishi sur’atlari	TP1	TP1	TP1		TP1		TP1
3.korxona salohiyati samaradorligi integral koeffitsientining o’zgarishi sur’atlari	TK1int	TK1int	TK1int		TK1int		TK1int

Eng yaxshisi yo’qotishlar dinamikasi nolga qadar keskin pasayishi, samaradorlikning integral koeffitsienti o’zgarishlar sur’atlari to’g’ri chizig’i (TKint) esa ular bir birlariga nisbatan etarlicha yaqinroq joylashishlaridagi rezervlar o’zgarishlari sur’atlari to’g’ri chiziqlaridan yuqoriroqdaligidir. Ya’ni eng katta muvaffaqiyatga TP= 0, TKint> TR bo’lgan holda erishiladi. Bu shuni bildiradiki, korxona agar raqobatning u yoki bu darajasidagi etakchilariga emas, tenglar o’rtasidagi eng yaxshilarga qarab shiddat bilan harakatlanadi. Buni quyidagicha namoyish qilish mumkin:

1 – rasm. Raqobat muvaffaqiyatining “o’qlari”.

Korxona salohiyati raqobatbardoshligi va bozor foydaliligini baholashning biz tomonimizdan taklif qilingan metodikasi yagona va universal emas. Bunday metodikalarning eng turli tuman variantlari bo’lishi mumkin. U aniq detallarni, korxona iqtisodiyotining nozik tomonlarini hisobga olishi, ammo shuning bilan bir vaqtda o’z ichiga umumiy qabul qilingan indikatorlarni, salohiyatning ko’rsatkichlarini va bozor jarayonlarini olishi kerak.

1. 
   Korxona qudratini belgilovchi omillar:
   

• 
  Korxona qudratini belgilovchi omillar:
  
• 
  Mahsulot sifati;
  
• 
  Korxona imidji;
  
• 
  Raqobatbardoshlik;
  
• 
  Hamkorlar bilan aloqadagi mavqening yuqoriligi;
  
• 
  Innovatsion texnologiya va texnika bilan ta’minlanganlik darajasi.
  

Korxonalar boshqaruvi uning pul bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘rsatkichlari tahliliga asoslangan. Ammo bunday yondashish korxona faoliyatidagi boshqa muhim tomonlarini ochib berolmaydi. Amerikalik olimlar R. Kaplan va D. Norton 1990- yillarda 12 ta yirik kompaniya xo‘jalik faoliyatining pul bilan bog‘liq bo‘lmagan ko‘rsatkichlarini ham hisobga oladigan natijalarni baholash tizimini o‘rgandilar va ko‘rsatkichlarning muvofiqlashgan tizimining konsepsiyasini yaratdilar.
Bunday yangi tizim korxonaning pul bilan bog‘liq ko‘rsatkichlarini uning boshqa turdagi ko‘rsatkichlari bilan bog‘lashga yo‘naltirilgan, boshqaruv tizimi ko‘rsatkichlariga aylantirish masalalari hal qilingan. Buning uchun korxonaning erishgan ko‘rsatkichlarini kelajakdagi olinishi mumkin bo‘lgan natijalar bilan bog‘lash zarur bo‘ldi. Ko‘rsatkichlarning muvofiqlashtirilgan bunday tizimi avval korxona darajasida, keyinchalik korxonaning bo‘limlari va hatto alohida xodimlari darajasidagi boshqaruv tizimiga aylandi va 1999-yildan boshlab dunyoning 300 dan ortiq (AQSH, Kanada, Germaniya, Shveytsariya) korxonalarida tatbiq etila boshladi. Banklar esa (Dentche Bank) bu tizimni o‘zining hisobotiga indikator sifatida kiritdilar.
Iqtisodiy, ijtimoiy axborotlarni qayta ishlashdagi bu yangi yondashuvni nafaqat korxonalarning ko‘rsatkichlari tizimi sifatida, balki loyihalar boshqaruvining hamma tomonlarini qamrab olgan tizim deb ham qaralishi lozim. P. Xorvatning fikricha, axborotlarni yig‘ish, tahlil qilish va baholash, ko‘rsatkichlarning muvofiqlashtirilgan tizimida katta rol o‘ynaydi, hozirgi kunda dunyoning kompyuter dasturlarini ishlab chiqish bo‘yicha eng kuchli kompaniyalari shu maqsadlar uchun dasturiy vositalarini yaratish bo‘yicha ish olib borishmoqda.
Ammo R. Kaplanning tan olishicha, bu nazariya takomil emas, chunki bunda eng asosiy narsa – baholash vositasi yo‘q. R. Kaplanning yuqorida ta’qidlangan usulini innovatsiya loyihalariga moslashtirilgan holda qo‘llash maqsadida quyidagi chora-tadbirlar tizimi ishlab chiqildi:

• 
  ilmiy ishlab chiqarish va kichik innovatsiya korxonalarining ko‘rsatkichlari majmuasini ishlab chiqish;
  
• 
  ko‘rsatkichlarni tashkilotning strategik maqsadlari, vazifalari bilan uzviy bog‘liqligini taminlash, ularni ko‘p funksiyali indikatorlarga o‘tkazish,
  
• 
  ularning o‘lchov birliklarini aniqlash:
  
• 
  korxonaning ilmiy faoliyati ko‘rsatkichlarining muvofiqlashtirilgan tizimini ishlab chiqish, ko‘rsatkichlararo bog‘liqlik darajasini aniqlash, ularni statistik – matematik qayta ishlash formulalarini hisoblash, baholash va boshqarish bo‘yicha dasturiy vositalarini yaratish;
  
• 
  loyiha rivojlanishining qisqa va uzoq muddatga mo‘ljallangan immitatsion modelini yaratish;
  
• 
  qaror qabul qilish jarayonini amalga oshirish – loyihaning amaliy natijalarini kompyuterda olingan natijalar bilan solishtirish, xatoliklarni tahlil qilish.
  

Quyida axborotlarni miqdoriy tahlil qilish, agregatsiyalash usuliga asoslangan korxonalarni innovatsiya faolligini, ilmiy-amaliy salohiyatini o‘rganish metodologiyasi keltirilgan.
Korxonalarning ilmiy-texnik salohiyati – bu korxonaning yangi texnika va texnologiyalarni joriy etishga, modernizatsiyalashga yo‘naltirilgan ilmiy, ishlab chiqarish va axborot zaxiralarining majmuasidir. Bundan tashqari korxona quvvati ham uning qudratini belgilovchi asosiy omillardan biridir. Korxona quvvati asosiy ishlab chiqarish fondlari tarkibidagi kuch beruvchi va ishchi mashinalarning miqdoriga, salmog’iga, ularning unumdorlik darajasiga bog’liq bo’ladi.

3.