|
Innovatsion iqtisodiyotning asosiy ko’rsatgichlari 32
Bozor iqtisodiyoti va innovatsion rivojlanish muammolari 48
4.Agrar sohada innovatsion siyosatni tashkil qilish muammolari 65
Innovatsion iqtisodiyotga inson kapitalini jalb qilish 71
Ta’limda innovatsion texnologiyalarning qo’llanilishi 79
Ta’lim texnologiyasidagi besh asosiy yo’nalish 79
Ta’limning shaxsga yo’naltirilganligi 83
Komp’yuter o’yinlari orqali ta’lim berish 84
Interaktiv o’quv qo’llanmalari 87
Video o’yinlar orqali ta’lim olish usuli 89
Energetikada innovatsion texnologiyalar 95
Ishlab chiqarishda innovatsion texnologiyalar 119
Qishloq xo’jaligi korxonalarida innovatsion texnologiyalar 125
Oziq-ovqat sanoatida innovatsion texnologiyalar 143
O’zbekistonda innovatsion iqtisodiyotning rivojlanish yo’nalishlari 152
Innovatsion iqtisodiyotni shakllantirish bo’yicha hulosalar 179
Foydalanilgan adabiyotlar ruyhati 194
2
Toshkent Moliya instituti
Mualliflar: Ayupov R. X., Boltaboeva G.R.
Kirish
Keyingi yillarda iqtisodiyot sohasidagi ilmiy va amaliy adabiyotlar hamda ko’pgina ilmiy ishlarda “yangilik” va “ilg’or texnologiya” degan so’zlar bilan bir qatorda “innovatsiya” va “innovatsion texnologiyalar” atamalari ham ko’p miqyosda ishlatilmoqda. Juda ko’p minbarlarda, anjumanlarda va ilmiy kengashlarda ishlatiladigan “innovatsiya” atamasi lotincha innovus (in – novus – yangilikka qarab) degan ma’noni anglatadi va u “yangilik” va “ilg’or texnologiya” atamalari bilan sinonimlar tariqasida ishlatilishi mumkin. Bu barcha tushunchalarni birlashtiruvchi ma’nosi innovatsiyalarni (yangilik kiritishni) ikki xil ma’noda tushunishni, ya’ni yangilik yaratish (yangi mahsulot, yangi texnologik jarayon, yangi hizmatlar va xakozo) va ularni amalga oshirishni o’z ichiga qamrab oladi. Nafsilambirini aytganda, biror bir ob’ektga nisbatan yangilik kiritish tugallangan marketing kompleksi tadbirlarining pirovard natijasi hisoblanadi. Bizning va ko’pchilik horijiy mamlakatlarning adabiyotlarida innovatsiya tushunchasi boshqacharoq talqin qilinib, uni moliya-iqtisodiy boshqaruv, ijtimoiy yangiliklarni joriy qilish, korxona va tashkilotlarni boshqarishdagi yangiliklar sifatida tushuniladi. Bizning fikri-ojizimizcha, “innovatsiya” tushunchasining eng yaxshi ta’rifi quyidagicha bo’lishi mumkin:
“Innovatsia – hayotga tadbiq etilgan va tijoratda qimmatga ega bo’lgan go’ya bo’lib, u yangi talablarni yarata oladi, mavjud talablarni samaraliroq ravishda qondiradi va sarf-xarajatlar hamda amaliyotga
3 Toshkent Moliya instituti
Mualliflar: Ayupov R. X., Boltaboeva G.R.
tadbiqi natijalarining optimal nisbatida iqtisodiy, information, ekologik, ijtimoiy yoki boshqacha turdagi samara keltiradi”.
Ushbu ilmiy-ommabop risola ham xuddi shu xozirgi davrda dolzarb bo’lgan innovatsiyalar tushunchasini va bu bilan bog’liq bo’lgan ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni tadqiq qilish hamda shu asosda mamlakatimizda innovatsion rivojlanish jarayonini ilmiy asosda shakllantirish uchun imkoniyat darajasida maqsadga va aqlga muvofiq bo’lgan amaliy tavsiyalar taklif etishga bag’ishlangan.
1. Iqtisodiyotda bilimlarga asoslangan innovatsiyalar yaratish asoslari 1.1. Iqtisodiyotdagi innovatsiyalar haqida tushuncha
20 asrning 80-yillarida yuzaga kelgan bilimlarga asoslangan iqtisodiyotga o’tish kontsetsiyasi industrial davrdan information-texnologik davrining ishlab chiqarish usuliga o’tish bilan bog’liqdir. Ushbu kontseptsiyaning paydo bo’lishiga asosiy sabab - industrial iqtisodiyotning barcha tarmoqlari va jabhalarini qamrab olgan hamda uning miqyosi, dinamikasi va ichki mohiyatini batamom o’zgartirib yuborgan yangi information texnologiyalar paradigmasidir. Yangi nazariyaning ko’rsatishicha, industrial iqtisodiyotning information iqtisodiyot bilan almashinishi agrardan industrial iqtisodiyotga o’tishga ekvivalant emas, chunki yangi paradigma doirasida iqtisodiyotning asosiy tarmoqlari ilm-fam sohalaridagi puxta bilimlar talab qiladigan komp’yuter texnologiyalari, raqobatbardosh va o’zgaruvchan sharoitlarga tezda moslasha oladigan information tarmoqlar sifatida aniqlanadilar. Zamonaviy iqtisodiyot tuzilmasining bunday sifat o’zgarishlari xozirgi kunda global o’zgarish tariqasida ko’rilib, bunda “material” iqtisodiyotdan “intellectual” iqtisodiyotga yoki “bilimlarga
4 Toshkent Moliya instituti
Mualliflar: Ayupov R. X., Boltaboeva G.R.
asoslangan iqtisodiyot – knowledge-bazed economy” ga o’tish sifatida tushuniladi. Postindustrial iqtisodiyotga kirib kelayotgan bunday yangiliklarning mohiyatini tushunish information texnologiyalarning ma’lumotlarni qayta ishlash natijasida butunlay yangi bilimlar hosil qilib, yangi ko’rinishdagi faoliyat turlarini yaratishini anglashni talab qiladi. Keyingi yillarda jahon iqtisodiy adabiyotida keng tarqalgan “Bilimlarga asoslangan iqtisodiyot” yoki “Intellectual iqtisodiyot” tushunchasi ilmiy bilimlar majmuasi va ular (bilimlar, texnologiyalar, chizmalar, usullar va boshqalar) yozilgan material ma’lumot tashuvchilar (disketlar, fleshkalar, internet resurslari va boshqalar) moddiy va nomoddiy ishlab chiqarishning rivojlanishi va iqtisodiy o’sishning asosiy manba’i bo’lib qolishini anglatadi. Xuddi shu tufayli ilmiy, ishbilarmon va professional davralarda iqtisodiyot rivojlanishi nuqtai-nazaridan bilimlar, ma’lumotlar, yangiliklar va ilmiy-texnologik innovatsiyalar har tomonlama o’rganila boshlandi. Yangi ixtirolar, ilmiy-texnik ma’lumotlar va innovatsiyalar esa O’zbekiston iqtisodiyoti asosiy sektorlarining innovatsion nuqtai-nazardan qayta tuzilishi va rivojlanishini aniqlab bera boshladi. Ammo iqtisodiyotning juda ko’p sohalari ilm, fan va texnikaning yutuqlaridan keng miqyosda foydalanmaganliklari tufayli ma’lum ma’noda depressiv holatda turib qolganlar. Bu quyidagi bir qancha ob’ektiv va sub’ektiv sabablar bilan bog’liq. Avvalo, bilimlarga asoslangan iqtisodiyotning huquqiy ta’minoti ancha ko’p kamchiliklarga ega. Xozirga qadar innovatsion ilmiy-texnik izlanish jarajonlarini normal amalga oshirish va ularning natijalarini amaliyotga tadbiq qilish uchun zaruriy bo’lgan to’liq normativ-huquqiy baza mavjud emas. Masalan, mamlakat miqyosida
5
Toshkent Moliya instituti
Mualliflar: Ayupov R. X., Boltaboeva G.R.
texnologik innovatsiyalar va ularni rivojlantirishning barcha nozik jihatlarini hisobga olgan holdagi asosiy qonun xujjatlari ishlab chiqilmagan. Iqtisodiyotga ilmiy-amaliy bilimlarni investitsiya qilish uchun “respublikada eng yaxshi imkoniyatlar yaratish” masalasi huquqiy jihatdan to’liq ishlab chiqilmagan. Bu ishlar davlat boshqaruv bo’g’ini boshliqlarining innovatsiyalar va ilm-fan-texnikani rivojlantirmasdan turib, keskin rivojlanish mumkin emasligini ko’rib, bilib va tushunib turgan holida ham amalga oshirilmayotganlari taassufga loyiqdir. Shuning uchun ham keyingi yillarda halq farovonligi va mamlakatning dunyo bozoridagi o’rnini aniqlab beradigan ilg’or texnologiyalar, innovatsiyalar, ta’lim tizimi va boshqa an’anaviy tarmoqlarda innovatsion yumushlarni amalga oshira oladigan yuqori malakali kadrlarning yetishmasli holati kuzatilayapti. Ammo shunga qaramasdan, iqtisodiy fanda va bilimlarga asoslangan iqtisodiyotning jarayonlari va qoidalari haqida tushuncha beradigan “information iqtisodiyot”, “bilimlarga asoslangan iqtisodiyot”, “innovatsion iqtisodiyot” va “intellectual iqtisodiyot” tushunchalariga ozmi-ko’pmi ta’rif berilib, ular bo’yicha bir qancha ilmiy ishlar bajarilgan. Lekin bu ilmiy-amaliy izlanishlar chala, sayoz, fragmentar, tizimlashtirilmagan va bir tomonlamalilik bilan tafsiflanadi. Shuning uchun ham risolaning ushbu bo’limida bilimlarga asoslangan iqtisodiytning ilmiy-metodologik asoslari, uslubiyati, uning infratuzilmasi va funktsiyalari ko’rib chiqiladi. Undan tashqari, innovatsion iqtisodiyotning asosi bo’lgan bilimlar iqtisodiyotining information iqtisodiyotga aylanish jarayonlari bilan bog’liq bo’lgan asosiy tushunchalar, amaliyot uchun zarur bo’lgan bilimlarni yaratish faoliyati bilan bog’liq masalalar ham
6 Toshkent Moliya instituti
Mualliflar: Ayupov R. X., Boltaboeva G.R.
bir qadar ko’rib chiqiladi. Eng avvalo, bilim va ma’lumotlarning zamonaviy iqtisodiyot rivojlanishidagi o’rni o’rganiladi, so’ngra bilim va ma’lumot yaratadigan tizim va uning tuzilishi hamda funktsiyalari ko’rib chiqiladi. Iqtisodiyot uchun hizmat qiladigan bilimlarga asoslangan tizimning kuchli va kuchsiz tomonlari o’rganilib, uning infratuzilmasi tadqiq qilinadi.
Bilimlarga asoslangan innovatsion iqtisodiyot jarayonlarining asosiy tushunchalarini o’rganish sxematik tarzda quyidagi ketma-
ketlikda amalga oshirilishi mumkin:
Do'stlaringiz bilan baham: |
