Ekologik ta’limotning xorijlik olimlar tomonidan o‘rganilishi.
O'simlik va hayvonotlarning hayot tarzi, ularning tashqi m uhitga
b o g ‘liqligi va tu rli jo y la r d a ta rq a lis h sa b a b la ri h a q id a g i
m a ’lu m o tla r in so n lar to m o n id a n ju d a q a d im -q ad im d an o q
o g 'z a k i va yozm a sh a k lla rd a to 'p la n ib k elingan. B unday
m a ’lu m o tla rn i ja m la b d a s tla b k i ilm iy x u lo sa la r qilish g a
urinishlami antik faylasuf Aristotel (Eramizdan avvalgi 384-322-
y.) a sa rla rid a u ch ratish m um kin. U 500 d a n o rtiq hayvon
turlarining yashash tarzi to ‘g ‘risida yozib, unda ekologiyaga
o id k o 'p la b fik rlarn i o lg ‘a su ra d i. A risto teln in g shogirdi,
«Botanikaning otasi» Teofrast Erezeyskiy (Eram izdan avvalgi
371-280-y.) esa o ‘sim liklarning turli sh aroitlarda o ‘zgarishi,
u la rn in g qiyofasi va x u su siy a tla ri tu p ro q h am d a iqlim ga
bogiiqligi to ‘g ‘risidagi m a’lum otlarni yozib qoldirgan.
X V II - X V II I a s rla rd a g i e k o lo g ik m a ’lu m o tla r tir ik
organizm larni ayrim guruhlarini o'rganishga qaratilgan edi.
J.Byuffonning ishlarida( 1707-1778) hayvonlarning tuzilishiga
tashqi muhitning ta ’siri masalasi ko‘tarilgan. J.B.Lam ark (1774
1892) dastlabki evolutsion ta ’limotni o ‘rtaga tashladiva o ‘simlik
ham da hayvonlarning evolutsion o'zgarishlarida eng muhim omil
bu tashqi tabiiy m uhit ta ’siri deb hisobladi.
X IX asrdagi ekologik m a’lum otlar (A. Gum bold) o ‘simliklar
geografiyasida yangi ekologik yo‘nalishni keltirib chiqardi. 1859-
yilda Ch. Darvin «Tabiiy tanlash yo ‘li bilan turlarning kelib
chiqishi» asarida tabiatdagi yashash uchun kurash, ya’ni tur bilan
m u h it o 'r ta s id a g i h a r q a n d a y q a r a m a - q a r s h ilik la r n in g
ko'rinishlari tabiiy tanlanishga olib keladi va evolutsiyaning
harakatlantiruvchi kuchidir deb qaraydi.
A .N .Beketov (1825-1902) o'sim liklarning ichki va tashqi
tuzilishidagi xususiyatlari ularning geografik tarqalishi bilan
bog'liqligini h am d a fiziologik usullarning ekologiya uchun
a h a m iy a ti k a tt a e k a n lig in i k o ‘r s a td i. 1 8 7 7 -y ild a nem is
gidrobiologi K .M yobius biosenozlar haqidagi tasavvurlarim
a s o sla b b e rd i. 0 ‘s im lik la r ja m o a s i h a q id a g i t a ’lim o tg a
G .F .M o ro zo v va V .N .Sukachev asos soldilar. R us olim lari
V .N .S u k ach ev , B .A .K eller, V .V .O lexin, V .G .R a m en sk iy ,
A.Shinnikov va chet ellik olim lardan F.Kelementes, K .Raunkier,
T .D yu Rie, I.B raun-B lanke va boshqalarning fitotsenologik
ishlari umumiy biotsenologiyaning rivojlanishiga k a tta hissa
q o ‘shdi.
Um um iy ekologiyaning rivojlanishida R .N .K ashkarovning
«M uhit va jam oa» deb nom langan 0 ‘rta Osiyo universitetida
o 'q ig a n m a ’ru z a la ri k e y in c h a lik « H a y v o n la r ek o lo g iy asi
asoslari» nomi bilan birinchi yozilgan darslik b o 'lib qoldi.
0 ‘rta asrning 30-yillaridan boshlab ekologiyada yangi davr
«Populyatsiyalar ekologiya»sini tadqiq qilish boshlandi. U ning
asoschisi ingliz olim i C h .E lton hisoblanadi. H ayvonlarning
m o rfo lo g ik va e v o lu ts io n e k o lo g iy a s in i r iv o jla n tiris h g a
M .S .G ily a ro v va S .S .S h v a rs k a tt a h iss a q o 's h d il a r .
I.S.Serebryakov tom onidan gulli o ‘simliklarning hayot shakllari
tasnifoti ishlab chiqildi.
194 0 -y illarn in g b o s h la rid a ta b iiy tiz im la rn i o 'rg a n is h
jarayonida yangi yo'nalish kelib chiqdi. 1935-yilda ingliz olimi
A .T en sli e k o tiz im la r , 1 9 4 2 -y ild a esa V .N .S u k a c h e v
biogeotsenozlar haqidagi ta ’limotni ilgari surdilar.
1950-yilning boshlarida G .O dum , Yu.O dum , R. Uitekker,
R .M argalef va bo sh q alar biologik m ahsuldorlikning nazariy
asoslarini yaratish borasida ish olib bordilar.
E kologik t a ’Iim otning 0 ‘rta O siyo va 0 ‘zbekistondagi
taraqqiyoti. 0 ‘rta asrlarda 0 ‘rta Osiyoda yashab ijod etgan
o lim la rd an M u h a m m a d M uso al-X orazm iy, A b u N a sr
Forobiy, A bu R ayhon Beruniy, A bu Ali ibn Sino va boshqalar
tab iat fanlarining rivojlanishiga k a tta hissa q o ‘shganlar, ular
hali ekologiya fan sifatida alohida shakllanm agan davrlardayoq
tab iat va undagi m uvozanat, o ‘simlik va hayvonot dunyosi,
tabiatni e’zozlashga oid qim m atli ekologik flkrlarni aytganlar.
Buyuk allom a M uhammad M uso al-Xorazmiy (782-847)
847-yilda «K itob surat al-arz» nom li asarini yozdi. U nda dunyo
okeanlari, q ita ’lar, qutblar, ekvatorlar, cho'llar, togMar, daryo
va dengizlar, к о ‘liar, o 'rm o n la r va undagi o ‘simlik va hayvonot
dunyosi, shuningdek, boshqa tabiiy resurslar - yerning asosiy
boyliklari ekanligi haqida m a ’lum otlar keltirgan.
0 ‘rta Osiyo xalqlari ijtimoiy-falsafiy fikrining eng yirik va
m ashhur vakillaridan biri Abu N asr Forobiyning (870-910) ilmiy-
falsafiy merosi nihoyatda boy. U ning asarlarida tabiatshunoslik
ilm i, ilm iy-am aliy fao liy at va h u n a rm a n d c h ilik m asa lala ri
yoritilgan. Forobiy «Insoniyatning boshlanishi haqida kitob»,
«H ayvon a ’zolari to ‘g ‘risidagi kito b» , shuningdek, «O dam
a ’zolarining tuzilishi» kabi asarlarida odam va hayvonlarning
ayrim a ’zolarining tuzilishi, xususiyatlari va vazifalari, ularning
o ‘xshashligi va farqlari haqidagi m a’lum otlar keltirilgan. Forobiy
t a b i a td a m a v ju d n a r s a la r n i ta b iiy v a in so n q o ‘li b ila n
yaratiladigan sun’iy narsalarga ajratgan. U tabiiy narsalar tabiat
tom onidan yaratilgan degan xulosaga keladi. Inson omilining
ta ’siri k a tta ekanligini, tabiiy va su n ’iy tanlash ham da tabiatga
k o ‘rsatiladigan boshqa ta ’sirlarni atroflicha baholagan.
Abu Rayhon Beruniy (973-1048) koinotda r o ‘y beradigan
hodisalam i taraqqiyot qonunlari bilan bog‘lab tushuntirishga
urinadi. Olim yerdagi b a ’zi hodisalam i quyoshning t a ’siri bilan
izohlaydi. U ning fikricha, inson tabiat qoidalariga rioya qilgan
holda borliqni ilmiy ravishda to ‘g ‘ri o ‘rgana oladi. U yer yuzida
o'sim lik va hayvonlarning yashashi uchun zarur im koniyatlar
cheklangan, lekin o ‘simlik va hayvonlar cheksiz k o ‘payishga
intiladilar va shu m aqsadda kurashadilar, «Ekin ekish va nasi
qoldirish bilan dunyo to 'lib boraveradi», deb bashorat qiladi.
G archi dunyo cheklangan b o ‘lsa-da, kunlar o ‘tishi bilan bu ikki
o ‘sish natijasida ko'payish cheklanmaydi. Agar o'sim liklardan
yoki jo n iv o rla rd an biror xilining o'sish ig a sh aroit b o'lm ay,
o'sishdan to'xtasa ham boshqalarida bu holat kuzatilmaydi. U lar
birdaniga paydo bo‘lib, birdaniga yo‘qolib ketm aydilar, balki
ularning biri yo'qolsa ham, u o 'z o'xshashini qoldirib ketadi.
В е г и л ''1 a s a r la r id a o 's im lik va h a y v o n la rn in g b io lo g ik
xususiyatlari, ularning tarqalishi va x o 'jalikd agi aham iyati
haqida m a ’lum otlar beriladi. Beruniyning ilmiy qarashlari asosan
«Saydana», «M ineralogiya», «Qadim gi av lodlardan qolgan
yodgorliklar» kabi asarlarida o ‘z aksini topgan. «Q adim gi
a v lo d la r d a n q o lg a n y o d g o rlik la r» a s a rid a o ‘sim lik va
hay v ono tlarning tashqi m uhit bilan aloqasi, ularning xulq-
atv o rin i yil faslla rin in g o 'z g a rish i bilan b o g ‘liq rav ish d a
o'zgarishi misollar bilan tushuntirilgan. Beruniy yer qiyofasining
o'zgarishi o'sim lik va hayvonot dunyosining o'zgarishiga, tirik
organizm larning turli hayoti yer sayyorasi tarixi bilan bog'liq
bo'lishi kerak deb hisoblaydi. Qumni kovlab, uning orasidan
chig'anoqni topish mumkin, deydi alloma. Buning sababi shuki,
bu qum lar qachonlardir okean tubi bo'lgan deb xulosa qiladi.
Beruniyning «Saydana» nomli asarida 1116 xil dori-darm onlar
tavsiflangan. U larning 750 tasi turli o'sim liklardan, 101 tasi
hayvonlardan, 107 tasi esa m inerallardan olinishini bayon etgan.
Beruniy o'zin in g tabiiy-ilmiy kuzatishlari asosida tabiatdagi
hod isalar m a ’lum tabiiy q onuniyatlar asosida boshqariladi,
ulam i tashqaridan ta ’sir etuvchi har qanday kuch o'zgartirish
qobiliyatiga ega emas, degan xulosaga keladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |