Pul tizimi: mazmuni, turlari va uning elementlari

Pul tizimi: mazmuni, turlari va uning elementlari
Reja:
1. Pul tizimi va uning elementlari. Pul tizimining turlari.
2. Uzbekiston Respublikasining pul tizimi va rivojlanish tarixi.
3. Pul muomilasi konuni. Pul massasi va uni boshkarish.
4. Inflyatsiya, uning kelib chikish sabablari, shakllari, okibatlari va undan chikish yullari.
5. Pul muomilasini barkarorlashtirish yullari.
Pul tizimi va uning elementlari. Pul tizimining turlari


Pul tizimi deganda mazkur mamlakatda pul mumilasini konuniy va mutonosib ravishda tashkil kilishda kullaniladigan uslublar majmuasi tushuniladi.
Xozirgi pul tizimi XVI-XVII asrlarda ishlab chikarishning kapitalistik usulining yuzaga kelishi munosabati bilan shakllangan, birok uning ayrim elementlari bundan oldinrok paydo bulgan.
Pul tizimi kuyidagi asosiy elementlarni uz ichiga oladi.
1. Pul birligi, sum, rublь va boshkalar.
2. Baxo masshtabi-dastlab u pul birligining oltinga teng kismi sifatida, xozir jaxon pullariga nisbati.
3. Pulning turlari. Kiymati o`zida ifodalanishiga kura pullar ikki turga xakiaiy va xakikiy pulni urnini bosuvchi pullarga bulinadi.
Xakikiy pullar nominal kiymatini uzida ifodalovchi, real kiymatga ega bulgan metal pullar bulib ular xar xil shakllarda chikarilgan. Kogoz pullar xakikiy pullarning vakili bulib pulning muomila funktsiyasi rivojlanishi natijasida yuzaga kelgan.
Umuman pullar kuyidagi turlarga bulinadi.
a) Kogoz pullar.
b) Kredit pullar. Kredit pullar kogoz pullardan fark kilib ular bir vaktni uzida kiymatni ifodalaydi va u kredit xujjat bulib, kreditor va karz oluvchi urtasidagi iktisodiy munosabatlarni aks ettiradi.Kredit pullarga davlat banki biletlari, veksel, banknot, chek, kredit kartochkasi va boshkalar kiradi.
v)Tangalar asosan nekelь va bronzadan tayyorlanadi. Tarixiy ma’lumotlarga kura birinchi tangalar bundan 26 asr oldin Lidiya va Xitoyda, VII asrlarda xozirgi Markaziy Osiyo davlatlarida, IX-X asrlarda Kiyev rusida zarb kilingan. Dastlab tangalar oltindan, keyinchalik ular boshka metallda zarb kilingan.
Kogoz pullar tarixiy manbalarga kura XII -asrda Xitoyda, 700-yillarda kumush tangalar chikarilgunga kadar Buxoro davlatida kogoz puldan foydalanilgan, Amerika va Yevropada kogoz pullar XVII XVIII asrlarda chikarilgan.
4.Emissiya tizimi-bu muomiladagi bank biletlari, xazina biletlari, kogoz pullar va kimmatli kogozlarni chikarishdir. Buni Markaziy bank amalga oshiradi. Kimmatli kogozlarni ularni emetentlari davlat, banklar, xissadorlik jamiyatlari chikaradi.
5.Muomiladagi pul massasini tartibga soluvchi davlat muassasi- Markaziy bank.
Pul tizimining tarixan 2 turi mavjud.
1.Metall pullar tizimi.
2.Kredit va kogoz pullar tizimi.
Metal pullar tizimi bimetalizm (oltin va kumushni konuniy tartibda umumiy ekvivalent ekanligi) va monometalizm (fakat ularni birini umumiy ekvivalentligi) turlariga bulinadi.
Muomiladagi pullarning asosiy kismini kogoz pullar tashkil kiladi. Kogoz pullardan foydalanilishiga sabab:
a) Kimmatbaxo metallar, xususan oltin tanga pullarni real va nominal kiymatlari urtasidagi farkni vujudga kelishi. Masalan.10 grammlik tanga foydalanilishi tufayli 7 grammga kelgan.
b). Ba’zi mamlakatlarda pulni real va nominal kiymatlari tugri bulmagan kalbaki tangalarni chikarilishi.
v). Metal pullarni buzilishi, yukolishi davlat xazinasiga kimmatga tushadi. Kogoz pulni chikarish bunga nisbatan arzonga tushdi.
Rivojlangan mamlakatlarning pul tizimi kuyidagi elementlarni uz ichiga oladi.
1.Pul birligi.
2.Valyuta kursini belgilovchi koidalar.
3.Baxo masshtabi.
4.Pul kurinishlari-kredit biletlari, kogoz pul va tanga.
5.Emissiya tizimi.
6.Davlat yoki kredit apparati.
Rivojlangan mamlakatlarning zamonaviy pul tizimi kuyidagi xususiyatlarga ega.
-oltinga almashilmaydigan, keyinchalik kogoz pul aylanadigan, kredit pullarga utish.
-pulni muomilaga nafakat xujaliklarni banklar tomonidan kreditlash, balki davlat xarajatlarini koplash uchun chikarish.
-pul muomilasida nakd pulsiz aylanishning ustunligi.
-pul muomilasini davlat tomonidan tartibga solishning kuchayishi.
Shu kabi rivojlanayogan mamlakatlarning, xatto ayrim mamlakatlar pul tizimi uziga xos xususiyatlarga ega.
Jumladan, O`zbekiston Respublikasida pul muomilasini davlat tomonidan tartibga solish kuyidagilar asosida olib boriladi;
-samarali pul-kredit siyosatini olib borish
-davlat karzini boshkarish
-solik siyosatini amalga oshirish
-moliya bozorlarini shakllantirish
-monetar siyosatni amalga oshirishda pul massasi ustidan nazoratni ta’minlash.