Pul tizimi: mazmuni, turlari va uning elementlari

Inflyatsiya, uni kelib chikish sabablari, shakllari, okibatlari va undan chikish yullari


Inflyatsiya lotincha infeotio suzidan olingan bulib shish, burtish, kupchish ma’nosini anglatadi.
Inflyatsiya suzi XIX asr urtasidan boshlab iktisodiy termin sifatida kullanila boshlagan, ungacha tibbiyotda xafli usma kasalini ifodalashda kullanilgan.
Lekin inflyatsiya xakikatda xam xavfli, u umumiktisodiyot uchun xavfli.
Inflyatsiya suzining iktisodiy ma’nosi-muomilada mavjud bulgan tovarlar va ularning boxosini va mikdoriga nisbatan kup chikarish demakdir.
Inflyatsiya suzi pul muomilasi soxasida AKSh ning Shimoliy va Janubiy shtatlari urtasida grajdanlar urushi bulganda muomilaga juda kup mikdorda (450 mln grin bek) kogoz dollar chikarilgan vaktidan boshlab kullanila boshlagan.
Ularni sotib olish kobiliyati ikki yildan keyin 50 foizga tushib ketgan.
Tarixga kura urush va boshka ofatlar sababli davlat xarajatlarinig oshib ketishi, inflyatsiya bilan uzviy boglik. Masalan. Angliyada kuchli inflyatsiya XIX asrning boshida Napolion bilan urush davrida, Frantsiyada frantsuz revolyutsiyasi davrida, Rossiyada XIX asrning urtalarida nomoyon bulgan. Germaniyada juda yukori sur’atlardagi inflyatsiya 1923 yillarda bulib, muomiladagi pul massasi 496 kvintillion markaga yetgan va pul birligi trillion markaga kadrsizlangan. Oldingi inflyatsiyalarning xususiyati shundaki, ular ma’lum davrda nomoyon buladi. Xozirgi davr inflyatsiyasi odatda doimiy (xronik) xarakterga ega bulib, xujalik faoliyatining barcha soxalarini kamrab olish bilan, pul omillaridan tashkari boshka iktisodiy omillarga ta’sir kilishi bilan farklanadi.
Inflyatsiyaning asosiy sabablari.
a) Jamgarma va iste’mol urtasidagi.
b) Talab va taklif urtasidagi.
v) Muomiladagi pul muassasi va xujaliklarning nakd pulga bulgan talabi urtasidagi nomutonosibliklardir.
Bulardan tashkari pul talabining tovar taklifidan oshishi natijasida pul muomilasi konunning buzilishi, ishlab chikarish xarajatlarining usishi natijasida tovarlar baxosining oshishi va shu sababli pul massasining ortib borishi, ishlab chikarishni kiskarishi, ba’zan byudjet difitsetini koplash uchun kushimcha pul chikarish va boshkalar xam sabab buladi.
Inflyatsiyani yuzaga keltiruvchi omillarni ichki va tashki sabablarga bulish mumkin.
Ichki omillar mamlakatni monetar-pul siyosati xamda xujalik faoliyati bilan boglik (nomutonosiblik, baxolardagi davlatni yakka xokimligi, notugri kredit siyosati, pul muomilasi konunining buzilishi va boshkalar).
Tashki omillarga jaxon iktisodida bulgan inkirozlar (xomashyo, yokilgi, valyuta buyicha), davlatning valyuta siyosati, davlatning boshka davlatlar bilan buladigan nokonuniy operatsiyalari va boshkalar kiradi.
Yukoridagilardan kelib chikib inflyatsiya deb ijtimoiy ishlab chikarish rivojlanishida yuzaga keluvchi disproportsiyalar sababli tovarlar va xizmatlar baxosining umumiy va tuxtovsiz usishi va natijada pul muomilasi konunining buzilishi okibatida pul birligining kadrsizlanishiga aytiladi.
Inflyatsiya kelib chikish sabablariga kura kuyidagi turlarga bulinadi:
1.Talab inflyatsiyasi-bunda pulni kupligidan talabni ortishi yuzaga keladi. Bu pul emissiyaga xam boglik.
2. Taklif inflyatsiyasi. Bunda resurslar kimmatlashib, xarajatlar oshadi, foyda kamayib tovarlarni kupaytirishga intilish susayadi. Natijada taklif talabga nisbatan kiskarib narx usadi. Talab inflyatsiyasini xarajatlar inflyatsiyasi xam deyiladi.
3. Erkin va bostirilgan inflyatsiya. Erkin inflyatsiyada narxlari uz xolicha usadi, davlat narx belgilashga aralashmaydi. Bostirilgan inflyatsiyada davlat ma’muriy yul bilan narxlarni usishini chegaralab turadi.
Davlatni antiinflyatsion siyosati-bu muomiladan ortikcha pulni olish, pul emissyasini tuxtatish va boshkalar. Inflyatsiya darajasi bu narxlarning umumiy usishidir. Masalan, ilgari umumiy narxlar 180 birlikni tashkil etgan bulsa, sunggi narxlar 210 birlikni tashkil etadi. Bunda inflyatsiya darajasi


Inflyatsiya shiddati bu narxlarni usish sub’yektlaridir. Inflyatsiya ushbu jixati buyicha kuyidagilarga bulinadi.

1. 
   Urmalovchi inflyatsiya. Bunda narx usishi me’yorida, yiliga 5-10 foizdan oshmaydi. Inflyatsiyaning bu turi kuprok rivojlangan mamlakatlarga xos bulib, malakaviy iktisodiy rivojlanish darajasiga kadar baxolar oshishi 3-4% atrofida xam bulishi mumkin. Bu inflyatsiya aksincha ishlab chikarishni yanada rivojlantirishni takomillashtiruvchi omil sifatida nomoyon buladi.
   
2. 
   Yurgalovchi inflyatsiya. Bunda narx navo tezrok usa boshlaydi. Iktisodiy usish sur’atlari pasayadi, ishsizlik kupaya boradi. Inflyatsiya yiliga 20-200% atrofida buladi.
   
3. 
   Shiddatla (giper) inflyatsiya. Bunda baxolarni urtacha yillik usishi 1000%, ya’ni 10 marta va undan kup. Jumladan, XX asrni 20 yillarida Germaniya, Polьsha, Avstryada, Vengriyada, shu asrning 70-80 yillarida. Nikaraguada narxlar yiliga 330 marta usgan. Bu inflyatsiya mamlakatlar iktisodiy rivojlanishining inkirozli davriga mos keladi va u iktisodiyot tarkibiy kismlarini uzgarishiga olib keladi.
   

Adabiyotlarda shu kabi stagflyatsiya (inflyatsiyani iktisodiy tanglik bilan birgalikda yuz berishi), lokal (bir mamlakat yoki jaxon mikyosida), ichki (bir mamlakat ichida), ochik (kachonki baxolari usishi sezilgan xolda), yopik (skro`tiy-tovar va xizmatlar sifatini baxo uzgarmagan xolda yomonlashuvi, tovar defitsiti sodir bulganda) inflyatsiya tushunchalari mavjud.
Inflyatsiyadan farklirok deflyatsiya narx-navo pasayishini, pul kadrini ortishini bildiradi. U sababli inflyatsiyadan yutkizishlar deflyatsiya yordamida koplanishlar sodir buladi.
Inflyatsiyadan chikish uchun:
1. Ishlab chikarishni rivojlantirish, uni rivojlanishini ragbatlantirish (solik tizimi, past foizli kreditlar va boshkalar bilan).
2. Rakobatbardosh tovar ishlab chikarish va uni jaxon bozoriga chikarish.
3. Muomiladagi pul muassasini cheklash va boshkalar.
Xozirgi haroitda inflyatsiyaga karshi kurashish choralari.

1. 
   Ish xaki va ijtimoiy tulovlarni indeksatsiyalab borish.
   
2. 
   Tijorat banklari foizlarini kayta kurib chikib turish.
   
3. 
   Pulning bankdan tashkariga xarakat kilishiga yul kuymaslik (kassa opparatlarini joriy etish va boshkalar).
   
4. 
   Kimmatli kogozlar bozorini kengaytirish va boshkalar.
   

Inflyatsiyaning iktisodiyotga ta’siri.

1. 
   Ishlab chikarishni stixiyaligi kuchayadi, tarmoklar mutonosibligi buziladi.
   
2. 
   Bush mablaglarni ishlab chikarish soxasidan muomila (savdo) soxasiga okib utishiga sabab buladi.
   
3. 
   Tovarlarni normal xarakati buzilib bozordan bozorga kuchib yurishi sodir buladi.
   
4. 
   Olib sotarlikka keng yul ochiladi.
   
5. 
   Iste’mol va extiyojni izdan chikaradi. Kadrsizlangan puldan kochish uchun kerakli, kadrsiz tovarlar sotib olinadi.
   
6. 
   Tovarlarni kreditga sotish kiskaradi.
   
7. 
   Bank foizlari oshadi, uzok muddatli kredit berish barxam topadi.
   
8. 
   Axoli mablaglarini jamarmaga jalb etish kiyinlashadi.
   
9. 
   Barter munosabatlari vujudga keladi.
   
10. 
    Byudjet takchilligi sodir buladi, emissiyaga zur beriladi va u inflyatsiyani yanada kuchaytiradi.
    

Pul muomalasini barkarorlashtirish yullari


Uzbekiston Respublikasi Markaziy banki tugrisidagi konunning 3-moddasida ta’kidlanganidek Uzbekiston Respublikasi markaziy bankining bosh maksadi-milliy valyuta barkarorligini ta’minlashdir. Valyuta barkarorligi pul massasi, narx-navo va milliy valyuta kursining barkaror bulishi tushunchasini uz ichiga oladi.
Milliy valyutaning barkarorligini ta’minlash uchun Uzbekiston Respublikasi Markaziy banki kuyidagi asosiy vazifalarni bajaradi.

1. 
   Monetar siyosatni va valyutani boshkarish siyosatini shakllantirish, kabul kilish xamda amalga oshiri.
   
2. 
   Uzbekiston Respublikasida xisob-kitoblarning samarali tizimini tashkil kilish va ta’minlash.
   
3. 
   Banklar faoliyatini tartibga solish va ular faoliyati ustidan nazorat kilish.
   
4. 
   Uzbekiston Respublikasining rasmiy oltin-valyuta zaxirasini saklash va ularni boshkarish.
   
5. 
   Moliya vazirligi bilan birgalikda davlat byudjetining kassa ijrosini tashkil etish.
   

Markaziy bank pul muomilasini barkarorlashtirish uchun ba’zi xollarda kuyidagi usullardan xam foydalanadi.

1. 
   Nullifikatsiya-bunda kadrsizlangan pul batamom bekor kilinib muomilaga yangi pullar chikariladi. Bu usul inflyatsiya darajasi uta yukorilab ketgan xollarda kullaniladi. Bu usul SSSR da 1922-1924, 1947, 1961 yillardagi pul isloxati, Uzbekistonda 1994 yilda bulib utgan pul isloxatida kullanilgan.
   
2. 
   Revolvatsiya – lotincha kadrini oshishi ma’nosini anglatib, bu milliy valyutani chet el valyutasiga nisbatan kadrini oshishini bildiradi. Masalan 1q1110 sumga teng edi. Ushbu tadbirdan keyin 1005 sumga teng buldi. Bu usul 1922-1928 yillarda Angliyada, 1961, 1969, 1971 yillarda Germaniyada kullanilgan.
   
3. 
   Devolvatsiya-lotincha kadrini tushushi ma’nosini anglatadi. Bu usul davlat tomonidan milliy valyuta kursini boshka valyutalariga nisbatan pasaytirilishi bulib bozor uchun kurash kuchaygan sharoitda eksportni ragbatlantirish, tulov muvozanatini yaxshilash uchun kullaniladi. Buning asosiy sabablari bulib inflyatsiyani kuchayishi va mamlakat tulov balansining salbiy koldikga ega bulishidir. Bu usul AKSh da 1971 yilda 7,89%ga, 1973 yilda 10% ga dollar kursini pasaytirish bilan kullanilgan.
   
4. 
   Denominatsiya-pul mikdorini bir necha marotaba kiskartirish xisoblanadi va u pulni kadri yukori darajada tushganda, muomiladagi pul xajmi oshganda kullaniladi. Bu usul Rossiya federatsiyasida 1921-1922 yillardagi pul isloxatida 1000:1, 1923 yilda 100:1 xolida, 1999 yilda 1000:1, Buxoro shuro xalk Respublikasida bu usul 1922 yilda 100:1, Uzbekiston Respublikasida 1994 yilda 1000:1 xolatida kullanilgan.
   

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.