Q. Shodiyeva nutq 0 ‘stirish uslubiyoti

---

3 ‘Z B E K IS T O N R E S P U B L I K A S I OL1Y VA 0 ‘ RTA MAXSUS 
T A 'L I M VAZIRL1GI
0 ‘RTA M A X SU S, K A SB -H U N A R TA’L I M I MARKAZI
Q. Shodiyeva
NUTQ 0 ‘STIRISH
USLUBIYOTI
Pedagogik yo'nalishdagi kasb-hunar koUejlarining
maktabgacha ta
7
im ixtisosligi talabalari
uchun darslik
, . 0 ‘QITUVCHP* N A S H R IV O T -M A T B A A I J O D IY UYI 
T O S H K E N T - 2008

---

U s h b u d a r s l i k o ‘rta m a x s u s t a ’lim d a s iu r l a r i as o sid a y o z ilg a n b o 'l i b ,
D avlat t a ' l i m s t a n d a r t i talablariga m o s.
M u a l l i f m a k t a b g a c h a t a 'l i m y o s h i d a g i b o l a l a r n u t q i n i o ‘s t i r i s h n i n g
ahamiyati, vazifalari, metodlariga to'xtalib, m aktabgacha t a ’lim muassasalarida 
t a r b i y a c h i n i n g b a j a r is h i loz im b o ' l g a n ish m a z m u n i n i h a m y o riig a n .
D a r s l i k d a h a r h i r m a v z u d a n s o l n g o lq u v c h i l a r b ili m in i m u s t a h -
k a m la s h u c h u n s a v o l va t o p s h i r i q l a r , s h u b ila n birga. n iu sta q il b ajarish
u c h u n ijo d iy t o p s h i r i q l a r h a m b e r il g a n .
U s h b u d a r s l i k p c d a g o g ik y o ' n a l i s h d a g i k a s b - h u n a r k o lle jla r i n in g
m a k t a b g a c h a t a ' l i m ixtisosligj ta lab a la ri u c h u n m o 'lja lla n g a n bo 'Iib , u n d a n
m a k t a b g a c h a t a ’li m m u a s s a s a l a r i n i n g t a y y o r l o v g u r u h i t a r b i y a c h i la r i.
u s l u b i y o t c h i l a r h a m f o y d a la n is h la ri m u m k i n .
„ , 4 3 0 6 0 2 0 2 0 0 - 1 0 1 ^
, 
„ AAO
^ 353 ( 0 4 ) —2 0 0 8
15 " U'VUrU" a “ 200S
IS B N 978-9943-02-212-6 
© „O-qituvchi" N M IU . 2008.

---

I B O B
M A K T A B G A C H A T A R B IY A T I Z I M I D A
O N A T I L I
1- §. M ak tab g ach a tarbiya yoshidagi bolalarni b a r 
tom onlam a tarb iy alash d a o n a tilining aham iyati
Q ayta q urish ja m iy a tim iz n in g faq a tg in a ijtim oiy-iqtisodiy, 
siyosiy sohasidagina em as, balki m ad a n iy ha yotida ham o kz aksini 
top m o qd a. M a ’lumki, adabiy tilda gapirish va yozish kishilarning 
bir-b irini te z va o s o n tu sh u n is h ig a y o r d a m be ra d i, n u t q n in g
jozibadorligini, t a ’sirchanligini oshiradi. Bolalarni adabiy n u tq q a
o l rg atish da o ila , m a k t a b g a c h a ta r b i y a m u a s s a s a la rin in g roli 
benihoyadir. Bugungi k u n d a bizning asosiy vazifamiz b o g 'c h a
y oshidanoq b o la n in g og'zaki nutqini o 's tirib borishdir.
„ B o l a , — d c g a n e d i K. D. U s h i n s k i y , — ilk y o s h l i k
c h og'idayoq xalq m adaniyati e lem en tlarin i o ‘zlashtira boshlaydi, 
bularni avvalo, o n a tilini bifish yo'li bilan o ‘rganadi. Shu bois, 
bizning fikrim izcha, oilada, bolalar b o g ‘c h asida ta'lim -tarbiyaviy 
ishlarni amalga oshirishda o n a tilidan o 'r in li foydalanm oq z a r u r ‘\
M a 'lu m k i, jam iyat taraqqiyotida tilnin g aham iyati ju d a katta. 
B u tu n d u n y o x a lq la rin in g xo h siyosiy, x oh m a d a n iy t a r a q -
qiyotini tilsiz tasavvur qilib boMmaydi. C h u n k i til eng m u h im
aloqa vositasi, jam iyat esa aloqasiz rivojlanmaydi.
B og'chada t a ’Iim berish sam aradorligini oshirish, bolalarni 
m u staqil t a ’lim oiishga ( m a k ta b ta 'I i m i g a ) tayyorlash, y a n gi 
ja m iy a t n in g o n gli q u r u v c h ila r in i ta r b iy a la s h kabi m u h i m va 
hayotiy vazifalarni haï qilishda o n a tili asosiy o ‘rin egaliaydi.
Xalqning milliy madaniyati va o ‘ziga xosligini ifoda etuvchi 
vosita b o 'Im is h o ‘zbek tilini rivojlantirish — bu tilning d a v la t 
m aqom ini izchil va to'liq ro'yobga c h iqa rish ... d e m a k d ir“ 1, d e b
t a ’kidlab o ‘tgan edi Respublikamiz P rczidenti I. A. Karimov.
O ’zbek adabiy tili o 'z b e k xalqining yagona, norm allash gan 
tili sifatida o g ‘zaki va y o zm a shaklda a s rla r m obaynida rivojlanib, 
m ukam m allashib keldi.
1 I.A. Karimov. O 'z b e k i s to n n in g o ‘z istiqlol va ta raqqiyot yo'li. T o s h k e n t ,
, . 0 ‘zbe kiston". 1992- y., 20- bet.

---

0 ‘z b e k a d a b i y tilin i t a r a q q i y o t b o s q i c h i g a k o ‘ra ikki a d a b i y
tilg a a j r a t i s h m u m k i n : esk i o ‘7.bek a d a b i y tili v a h o z ir g i z a m o n
o ' z b e k a d a b i y tili.
Eski o ‘zbck ad a b iy tili o 'z b e k xalqining buyuk mutafakkiri 
Navoiy asos solgan va keyinchalik M uqimiy, Furqat kabi dcmokrat 
shoirlar t o m o n i d a n rivojlantirilgan adabiy tildir. Bu adabiy tilda 
yaratilgan y o z m a yodgorliklar o 'z b e k xalqi va lining tili taraqqiyot 
tarixini o i g a n i s h u c h u n m an b a boMishi bilan birga, 
hozirgi 
z a m on o 'z b e k ad ab iy tili u c h u n h am asos b o i g a n . Hozirgi z am o n 
o ‘zbek adabiy tili eski o ‘zbek adabiy tilining davomi, yangi sharoitda 
o ‘zbek xalqining iqtisodiyoti va m adaniyatining rivojlanishi asosida 
har to m o n la m a boyigan shaklidir.
Bolalar b o g 'c h a si bolalarni h a r to m o n la m a , y a’ni jism oniy, 
aqliy, axloqiy, estetik t o m o n d a n tarbiyalashdek m aqsadni o lz 
oldiga q o ‘ygan. Bu maqsad esa bolalaiga ona tilini o'igatish jarayonida 
amalga oshiriladi. B o g 'c h a d a o g ‘zaki nutqni o ‘stirish natijasida 
bolalar aqlan rivojlanib, u m u m iy m adaniy saviyasi oshadi. Ular 
tevarak-atrofdagi voq ea-h o d isalar, tabiat va jam iyat qonuniyat- 
larini tushunib boradilar. Bolalarda n u tq n ing rivojlanishi ularning 
ruhiy jih a td a n h a m takom illashib borishiga yo rd am beradi.
Bola tashqi d u n y o n i xotira, tasavvur, xayol, tafakkur kabi 
ruhiy ja ra y o n la r y o rd a m id a , shuningdek nu tq yordam ida bilib 
olish qobiliyatiga cga. A m m o bolalardagi intellekt, y a ’ni ruhiy 
jarayo nlar (xotira, tasavvur, xayol, tafakkur va h. k.) shunchaki 
bola o r g a n iz m in in g o ‘sib borishi va takom illashishi bilangina 
paydo b o l m a y , balki nu tqining rivojlanishi bilan paydo boMadi 
va takomillashadi.
Agar bola kichik yoshidan boshlab t o ‘g'ri gapirishga (so'z- 
lashishga) o ‘rgatib borilsa, u vaqtda b unday bola normal holatda 
rivojlanadi, y a ’ni a w a l tasavvur etish, keyin esa fikr yuritish, 
xayol qilish qobiliyati paydo bo'ladi va bu qobiliyat har bir yosh 
bosqichida takomillashib boradi. Bolalarda intellekt bilan barobar 
(parallel) ravishda iroda kabi mhiy jarayon ham takomillashib boradi.
K o ‘pgina tajrib a la r shuni ko‘rsatdiki, nutqi rivojlanm agan 
bola t o l i q shaxs sifatida kamol topmaydi.
D em ak, tarbiyachi h a r doim shuni csda tutishi kerakki, nu tq 
bu maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda barcha m hiy jarayonlar 
rivojlanishiga ko'm aklashuvchi vositadir. Bolaga ona tilini o ‘rgatish 
bilan bir vaqtda, ularni m aktabda muvaffaqiyatli o ‘qishlari u c h u n
z a m in ta y y o r l a n a d i , m e h n a t fao liyatiga ijodiy y o n d a s h is h g a
4

---

o krgatiladi. Bolalar bog‘c h asining b a r c h a tarbiyaviy-ta'lim iy ish- 
larida bolalarga o n a tilini o ‘rgatish o rqali ularning nutqi o ‘stiriladi. 
Ayniqsa, n utq o ‘stirish m ashg‘u lo tlarid a h a r bir bolaning n u t q in i
rivojlantirish b o ‘yicha ishlar re ja la s h tir ila d i. Bolalarga b a r c h a
m ashg‘ulotlam ing m azm uni faqat o n a tili orqali singdiriladi. „ O n a
tili, — d e b ta 'k i d l a g a n edi K .D . U s h i n s k iy , — h a r q a n d a y
taraq qiyo tn in g asosi. b u tu n b ilim n in g xazinasidir. H a r q a n d a y
tushunish u n d a n boshlanadi, u orqali o 't a d i va unga q a y ta d i “ .
So‘z boyligi bolaga barcha m ash g ‘u lo tla rd a beriladigan b i li m -
larni tez va puxta o ‘zlashtirib olish va b u bilim, tu s h u n c h a la r n i 
nutq orqali ifodalash im konini beradi. Bu, o ‘z navbatida, b o la
kamoloti u c h u n ha m keng y o ‘l o c h a d i. Bilimlarni puxta egallash - 
ga, uni sekin-asta hayotga tatbiq e tishg a h a m
0
‘rgatadi. O n a tili 
aqliy tarbiyaning manbayi va vositasi h a m d ir.
K.D .Ushinskiyning fikricha, bolaga ta 'lim va tarbiya b e rish d a
tilning qim m ati dastlab ijtimoiy 
h o d isan ing c hu qu r xalqchilligi 
bilan, un ing milliy xarakteri bilan belgilanadi. U „tilda c h u q u r
m a ’noli k o ‘p d an k o ‘p falsafiy fikrlar, c h in a k a m nafis h i s - t u y -
g ‘ular, nihoyatda t o ‘g‘ri, ko ‘rkam did, flkrni bir yerga t o ‘p lab , 
z o ‘r diqqat bilan qilingan m eh n a t izlari, tabiat hodisalarini v a 
ulardagi eng nozik rang-barangliklarni g ‘oyat darajada ziyraklik 
bilan his etish, kuzatuvchanlik, z o lr mantiqiylik ... 
b o r“ 1 d c b
t a ’riflaydi.
K .D .U shinskiy o ‘zining „O n a tili s o ‘zlari“ maqolasida b o l a n i
o n a tili, o n a tilidagi so‘zlar orqali tarbiyalash masalasini q o ‘ydi. 
Chunki xalqchillik dastlab ona tilida o kz ifodasini topadi. B o la n in g
shaxsiyati, bilimi, malakasi, m a'n a v iy qiyofasi a na shu til t a ’s ir id a
shakllanadi. Shoira Zulfiya ta ’kidlaganidck: „ O n a tilini m u k a m m a l 
o ‘rgangan kishi o n a y u rtin in g tarix in i t o ‘liq o ‘rganish b a x tig a
m uyassar b o i a d i “ .
O n a tili bo lala rd a v a ta n p a rv a rlik , bay nalm ilal tu y g ‘u l a r n i
o ‘stirib borishda, bolalarning m ad an iy saviyalarini oshirib b o ris h d a
qudratli vosita b o l i b xizmat qiladi. D e m a k , o n a tili bolalarni a x -
loqiy t o m o n d a n tarbiyalash vositasidir.
Bolalar b o g ‘chasida tarbiy ala n ay o tg a n bola o'rtoqlari b ila n
o kynaydi, q o kIidan kelgancha m e h n a t qiladi. Bu jara y o n d a o kz
‘ K.D. Ush in skiy. T a n la n g a n asarlnr. 0 ‘q u v p e d d a v n a s h r. T., 1959. 3 9 8 -
bet.

---

harakatlariga b a h o herishga, fikrini boshqalarga tushunarli qilib 
bayon eta olishga o'rganadi.
Bola kuzatish va nu tq orqali dunyoni, borliqni bilib oladi: 
tevarak-atrofdagi narsa va buyum larning, voqea va hodisalarning 
nom in i, sifatlari va belgilarini, xususiyatlarini, o ‘xshash va farqli 
tom o nlarin i aytishga o ‘rganadi.
O n a tili orqali b o la la r o ‘z ajdodlarining tarixini, madaniyatini, 
qadriyatlarini, urf-o d a tlarin i bilib oladilar, xalq o g ‘zaki ijodiyoti, 
badiiy adabiyot, s a n 'a t bilan tanishadilar.
Shunday qilib, o n a tili maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni 
ruhiy jihatdan rivojlantirishda, ularning m ad a n iy saviyasini oshi- 
ris h d a , t e v a r a k - a t r o f d a g i v o q e a - h o d i s a l a r , ta b ia t va ja m iy a t 
q o n u n iy atla rin i t u s h u n i b olishlarida, m a k ta b d a nuivaffaqiyatli 
o ‘qishlari u c h u n z a m i n y ara tish d a , m e h n a t faoliyatiga ijodiy 
y o n d a s h is h g a o kr g a t i s h d a , aqliy va a x lo q iy tarb iy a n i am alga 
oshirishda, 
d u n y o n i, borliqni bilib olishda, xalqimiz m adaniy 
mcrosini o 'rg a n is h la rid a asosiy vosita boMib xizmat qiladi.
2- § . T il ta fa k k u r quroii va m uom ala vositasi 
ekanligi
Til jam iyatda kishilarning bir-birlari bilan aloqa b oglashlari 
u c h u n , b i r - b ir l a r in i n g fikrlarini tu s h u n is h la ri u c h u n m u h im
vositadir. Til ja m iy a tg a xizm at qiladi. S h u n in g u c h u n u ijtimoiy 
hodisa hisoblanadi.
Til ja m iy a t p a y d o b o l i s h i bilan p a y d o boMgan, ja m iy a t 
taraqqiyoti bilan birga taraqqiy etgan, rivojlangan. Jam iyatda fikr 
alm ashuv doim iy va h a y o tiy zarurat h isoblanadi. O d a m la r til 
vositasida o ‘zaro fikr alm ashadilar. Shuning u c h u n ham til aloqa 
vositasi b o l i s h i b ila n birga, ja m iy a tn in g rivojlanish m anbayi 
hamdir.
O dam larnin g n u tq orqali aloqalari h a r do im m a ’lum bir til 
vositasida amalga oshiriladi. Til yordam ida fikr alm ashm ay turib, 
o d a m la r o ‘zaro m e h n a t faoliyatlarini tashkil eta olmaydilar. Tilsiz 
ijtimoiy ishlab c h iq a rish liamda jamiyat boMmaydi.
Til jam iyat h a y o tid a katta roi o ‘ynasa-da, u ijtimoiy taraq- 
qiyotning m ahsulidir.
N u tq bilan til o ‘z a ro cham barchas bog'liq. N u tq o d a m la r ­
ning til vositasida 
a lo q a b og lashlaridir. H a r bir kishining o ‘z 
nutqi bor. A m m o a na shu nutqni bir necha tilda ifodalash mumkin.

---

Til ijtimoiy hodisa boMganligi u c h u n h am u kishiíarda m u sta q il 
holda m avjud b o la d i.
Til tarixiy taraqqiyot d a v om id a o d a m la m in g nutq orqali a lo q a
b o g la s h i ja ra y o n id a viijudga kelgan va rivojlangan. M a k ta b g a -
c ha tarbiya yoshidagi bolaning n u tqi tashqi olam bilan b o g ‘lan - 
gan h olda u c h ta vazifani bajaradi: 1) kom m unikativ; 2) bilish,
3) tartibga solish.
N u tq n in g k om m unikativ vazifasi bolada ju d a erta p a y d o b o ‘- 
ladi. Bolaning ilk b or aytgan birinchi s o ‘zi kom m unikativ v azifani 
bajaradi. Keyinchalik esa bu s o ‘z b o lan in g atrofdagi kishilar bilan
m u o m a l a q i l i s h e h ti y o ji o ‘s ib b o r g a n i sari n u t q s i f a t i d a
takomillashib boradi. Ikki yoshdan boshlab bola o ‘z istak-xohishini 
airofdagi kishilarga tushunarli ta rz d a ifodalay oladi, o ‘ziga q a r a t a
aytilgan ’n u tq n i, s o ‘zlar m a ’nosini t u s h u n a boshlaydi.
U c h y o sh d a n keyin bola ichki n u tq n i egallaydi. Bu v a q td a
nu tq u n in g u c h u n m u o m a la vositasi bo'libgina q o lm a y , balki 
boshqa vazifani — bilish vazifasini bajara boshlaydi; yangi s o ‘z la r 
va so‘z shakllarini o ‘zlashtira bo rib , te v a rak -a tro f haqidagi, p r e d -
met va h o d isa la r, ular o ‘rtasid ag i o ‘z a ro b o g 'liq lik h a q id a g i
ta s a w u rla rin i kcngaytiradi.
Bola nu tq n in g kom munikativ va bilish vazifasi bilan birgalikda 
xulqini tartibga soluvchi nutq n i h a m egallay boshlaydi.
Bola xu lq ini tartibga so lu v ch i b irin c h i s o ‘z —bu m u m k in . 
mumkin em as h am da buyruq fe'li shaklidagi ye, bor kabi s o 'z la r
b o l i b qoladi.
— 
M u m k in emas! Q o i i n g k u y a d i! —d e b taqiqlash o h a n g i
bilan aytilgan gap, qoMini issiq ch o y ga olib borayotgan b o lan i bu 
h a rak atdan t o ‘xtatadi. Yoki kitobni yirtishga harakat q ila y o tg a n
kichkintoy q o ‘lidan kitobni o lay o tgan ona n in g q a t ’iy ravish da:— 
M umkin emas! Kitob ketib qoladi. „Vali y o m o n bola c k a n “ d e b
a y tad i,— dcgan so'zlari bolani tartibli, intizomli b o lis h g a u n d a y d i. 
Tartibli, intizomli b o l is h esa sh axsning asosiy sifatlaridan biri 
b o l i b , undagi xarakter xususiyatlarining rivojlanishi u c h u n m a n b a
b o l i b hisoblanadi.
Shuni ta'kid lab o‘tish lozimki, bolaga qaratilgan n u tq u n in g
xu lq-atvo rin i tartibga solib tu ru v c h i, qilinadigan ishlarni reja- 
lashtirishga undovchi vositadir.
Biz n u tq orqali, y a ’ni til vositasi bilan har xil m u lo h a z a l a r
yuritamiz. Tafakkur hamisha til vositasida ifodalanadi. Til va tafak- 
kur o 'z a r o uzviy bog'liq boMgan jara y o n d ir. Shuning u c h u n h a m

---

fik rn in g realligi tild a n a m o y o n b o l a d i , deyilishi bcjiz emas. 
T a fa k k u r jarayonida n u tq — hukm , xulosa chiqarish va tushuncha 
shakllarida n a m o y o n b o 'la d i.
D e m a k , kishilar til y o r d a m i d a o ‘zIaridan ilgari yashagan 
kishilarning hayotini, boMib o ‘tgan voqca va hodisalarni bilib 
oladilar. Shu bilan birga, o ‘zlari yashayotgan davrda bo'layotgan 
v o q c a va hodisalarni, yangiliklarni o'rganib, bilib oladilar.
Til kishilarning e n g q u lay aioqa-aralashuv vositasidir.
Inson til orqali: a) o ‘z fikrini bayon qiladi— axborot beradi; 
b) boshqalarning fikrini anglaydi — axborot qabul qiladi.
3- §. ß o la la rn i axloqiy va este tik ru h d a tarbiya- 
lashda on a tilining roli
N u tq n in g bola xulqini tartibga soluvchi vazifasi t a ’sirida bola 
t o m o n i d a n nutqni egallash — bu o n a tilining axloqiy tarbiyalash 
vositasi boMib qolganligini bildiradi. Shu v aqtdan boshlab kattalar 
o 'z l a r i n i n g b o lala rg a a y ta d i g a n s o 'z la rig a , x u lq la rig a e 't i b o r
berishlari kerak. Bola xulqini tartibga solib turuvchi mumkin emas, 
m u m k in , k e ra k kabi s o ‘z la r bilan bir q a to rd a , yaxshi, yomon 
kabi tushunchalarni h a m farqlab boradi.
M umkin so‘zi yaxshi, foydali, oliyjanob ishga ruxsat berilganini 
bildiradi.
Kerak s o ‘zi y o rd a m id a esa iroda mashq qildiriladi, bolada o