Qadimgi davr Sharq xalqlari hamda Antik davr Grek va Rim madaniyati

Гуптлар империяси. Бу империя (319–540 йиллар) даврида мамлакат яна бирлашиб, қудратли давлатга айланди. Санскрит асосий тил бўлиб қолди. Гуптлар сулоласини қадимги ҳинд маданиятининг “олтин асри” деб атайдилар. Сулоланинг баъзи вакиллари, жумладан, Чандргупта ва Скандагупта шоир ҳамда мусиқачи бўлган эдилар. Буюк шоир ва драматург Калидаса Чандрагупта ҳукмронлиги даврида яшаган эди.
Бу даврда моддий маданият ривожланди: ипакчилик, сунъий суғориш ривожланди. Ҳунармандлар қурол ва зеб - зийнатлар ишлаб чиқаришда катта муваффақиятга эришдилар, ипак ва пахтадан нафис матолар тўқидилар. V асрда хунларнинг авлоди эфталитлар (оқ хунлар) бостириб кириб, Гуптлар империясига зарба бердилар.
Бобурийлар империясидан Агра шаҳри яқинидаги Тож Маҳал дунё архитектурасида тенгсиз иншоотдир. Иншоот 1631–1653 йиллар оралиғида Шоҳжаҳон ҳукмронлиги даврида барпо қилинган. Қурилиш ишларида Ҳиндистон ва Ўрта Осиёдан 20 000 одам иштирок этган. Сарой куннинг турли пайтларида турлича товланади. Тож Маҳал Ҳиндистонда кенг тарқалган шоҳлар мақбарасига мансубдир.
Ҳинд маданиятидаги буддавийликнинг таъсири бутун дунё маданиятида сезилади. Қадимги Ҳиндистон тиббиёти, математикаси бутун дунёда шуҳрат топди, тилшунослик, мантиқ, психология фанлари юқори босқичга кўтарилди. Ҳинд маданиятида анъанага содиқлик ва янгиликка интилиш баравар олиб борилмоқда.
Византия маданияти
Византия ўрта аср маданияти тарихида алоҳида ўрин эгаллайди. Византия ўрта аср оламига адабиёт ва санъатнинг энг юксак намунааларини берди. Византия таълимнинг юқори кўрсаткичи, маънавий ҳаётнинг фаоллиги, тасвирий санъатнинг таъсир кучи ва чуқур маъно ифодаси билан ўрта аср Европа мамлакатларидан бир неча асрга ўзиб кетди.
Византия давлати ҳудудида чорвачилик, қишлоқ хўжалиги ривожланди. Айниқса, антик даврдан қишлоқ хўжалиги асосбларини ва ерга ишлов бериш, зайтун мойи ишлаб чиқариш, узумчиликни ўзлаштириб, катта иқтисодий кўрсаткичларга эришди. Византияда табиий бойликлар ҳам мўл эди. Тери ва тери маҳсулотлари етиштиришда ҳам энг илғор давлат эди. Аҳолининг этник таркиби турлича эди: катта қисмини юнонлар, улардан кейин сурёнийлар, яҳудийлар, фракийлар, қибтийлар, дахлар, Кичик Осиёдаги ерли майда халқлар, грузинлар ва арманлар ташкил қиларди. Византиянинг кўп халқлари, айниқса, шарқий қисмидаги халқлар ўзларининг турмуш тарзини, тили, маданияти, удумлари, урф–одатларини сақлаб қолишга ҳаракат қилдилар. Бора–бора юнонлар ҳар соҳада ҳукмрон бўлиб қолдилар. Илк Византия давлатида жиддий демографик ўзгаришлар, оммавий равишда қабила ва элатларнинг кўчиб келиши, босқинчиларнинг ҳужуми ва ҳоказолар эллиниизмнинг¹ барқарорлашини қийинлаштирди.
Византия давлати икки давр чегарасида - сўнгги антик даврнинг барҳам топиши ва ўрта аср жамиятининг туғилиши чегарасида пайдо бўлди. Византия тарихининг илк даври дастлабки уч ярим асрни қамраб олади. Бу даврда Византия таркибига Рим империяси шарқий қисмидан ярми кирган эди. Римнинг шарқий қисми эса Болқон ярим оролларини, Кичик Осиёни, Сурия ва Фаластинни, Мисрни, Киренаик (Шимолий Африка)ни, Крит ва Кипр оролларини, Месопотамиянинг бир қисмини, Арманистонни, Арабистоннинг айрим оролларини, Қора денгиз бўйларини (жумладан, Қримдаги Херсонни ва Кавказдаги Лазикни) ўзи ичига олган эди. Манбаларнинг хабар беришича, бу даврда Византия ҳудуди 750 минг кв. км. дан ортиқ эди. Бу дегани - юқори деҳқончилик маданияти учун афзалликлар пайдо бўлди, деганидир. Бу ерда азалдан донли экинлар (буғдой, арпа, сули) ўстириларди, зайтунзор ва узумзорлар барпо қилинган эди.
Юнонистон, Кичик Осиё соҳилидаги вилоятлар, Сурия ва Фаластин боғ–роғлари, узумзорлари билан шуҳрат таратди. Фаластин эса хурмолари, писталари билан машҳур бўлди, Юнонистон ва Кичик Осиёнинг ички туманлари зайтунзорларнинг асосий марказига айланди. V1 асрдан бошлаб Хитойдан Византияга ипак қуртини кўпайтириш санъати кириб келди. Византия империясида ипакчиликнинг маркази Финикия бўлди. Илк Византияда йирик шаҳарлар маркази ҳали антик шаҳар қиёфасини сақлаб келаётган эди. Тўғри солинган кўчалар, антик даврга оид ҳайкалчалар билан безатилган майдонлар илк Византиянинг алоҳида белгилари эди. Шаҳар ҳаётининг маркази, олдингидай, чиройли жамоат бинолари билан ўралган майдон бўлиб, бу майдон агора (ёки форум) деб аталарди. Ҳар бир шаҳарда театр ёки цирк мавжуд эди. Бойларнинг икки қаватли уйлари шаҳарнинг асосий кўчасида жойлашганди. Кўп шаҳарларда масиҳийлар жамоат бинолари ўсиб бораётган бўлса ҳам, ҳамон мажусийлар иботахоналари сақланиб қолган эди.
Византиянинг пойтахти Константинополь бўлиб, VI асрда Юстиниан ҳукмронлиги даврида ҳашаматли саройлари, ибодатхоналари билан машҳур бўлди. Империя пойтахти дунёвий маданиятнинг ўчоғи бўлиб қолаверди. VI асрда яшаган нотиқ Фелистий Константинополни “улуғворликнинг ғоят катта устахонаси” деб бекорга айтмаган эди.
Византия маданияти мураккаб шароитда пайдо бўлди. Айрим ҳолларда зиддиятлар заминида қарор топди. Византия маданияти ғарбий Европа маданиятидан фарқли равишда варварлар босқинлари даврида юнон–рим анъаналари таъсири остида қолаверди. Аммо Византия маданияти империя ҳудудига ўрнашган кўпчилик халқларнинг тафаккури маҳсули бўлган бадиий анъаналарни ўзига сингдирди. Нафақат юнонлар, балки сурёнийлар, арманлар, грузинлар, Кичик Осиёдаги қабилалар, славянлар, Қрим халқлари ва лотин халқи Византия маданиятининг шаклланишига ўз ҳиссаларини қўшдилар. Кейин бу халқларнинг маданий тараққиёти Византия цивилизацияси деб юритиладиган бўлди.
Византия маданиятининг илк даври империяда мажусийлик, мушриклик ва якка худолилик, масиҳийлик ғоялари кураши шароитида шаклланиб ривожланди. Бу давр жамиятдаги мафкуранинг шаклланиш даври бўлди. Масиҳийлик дунёқараши антик оламнинг фалсафий, ахлоқий ва эстетик қарашлари билан кескин курашда шаклланди. Византия давлатининг дастлабки юз йилликларини дунёқарашдаги кескин бурилишлари асри деб қараш мумкин. Бу даврда мажусийликка асосланган эллинизм анъаналари ўрнини расмий мақомга эга бўлган масиҳийлик эгаллади. Мана шу илк даврдаги курашлар жараёнида неоплатонизмнинг² спиритуал фалсафаси қайтадан гуллаб–яшнади. Бир қатор неоплатончи файласуфлар етишиб чиқди. Прокл Диадох, Псевдо–Дионисий Ареопагит шулар жумласидандир. Маслагидан қайтган император Юлиан, IV асрда яшаган машҳур нотиқлар Фемистий ва Ливаний, муаррихлар Аммиан Марцеллин ва Зосим (IV–V асрлар) мажусийликнинг охирги ҳимоячилари бўлиб майдонга чиқдилар, улар сўниб бораётган мажусий ғояларини қайта тиклашга ҳаракат қилдилар. Аммо неоплатонизм ғояларини кенг омма қабул қила олмади, чунки неоплатонизм ҳимоячилари ақидаларини ўзлаштириш учун оммадан чуқур билим талаб қилинар эди. (расм)
Масиҳийлик ўша даврнинг кўплаб фалсафий ва диний таълимотини ўзида мужассамлаштирди. Масиҳийлик ақидаларининг Византия маданияти тарихида пайдо бўлишида фақат Яқин Шарқдаги иудаизм, монийлик таъсир этиб қолмади, балки неоплатонизм ҳам кучли таъсирини ўтказди. Неоплатонизмдаги мистик ва илоҳий ақидалар, неоплатончиларнинг эстетик қарашлари масиҳийликдаги зоҳидлик билан уйғунлашди, бу таълимотларнинг бир - бирига яқинлашишига йўл очди. Масалан, илоҳий Учлик тўғрисидаги ақида-масиҳийлик таълимотининг асосий ақидаларидандир. Аслида бу ақида неоплатончиларнинг учлик ҳақидаги ақидасининг қайта талқинидир. Аммо масиҳийликда неоплатонизм ва монийлик хусусиятлари давом этган бўлса ҳам, масиҳийлик монийлик дуализми ва неоплатончилик монизмидан кескин фарқ қиларди.
Масиҳийлик қоришиқ диний таълимот бўлиб қолмай, балки алоҳида фалсафий тизим бўлган эди. Шу боис антик фалсафий таълимотлар билан масиҳийлик ғоялари ўртасида зиддиятлар кескинлашди. Ҳамма қадимий фалсафий ғояларни рад қиладиган илк масиҳийлик ўрнига аста–секин антик ва масиҳийлик дунёқараши ўртасида маълум келишув пайдо бўлди.
Умуман, бу даврдаги Византияда маданий ҳаёт юқори поғонага кўтарилди. Фанда, адабиёт ва санъатда мажусийлик ва масиҳийлик ғояларини, тимсолларини ажойиб равишда бирлаштириш кузатилади. Юқорида биз айтган мутафаккир, илоҳиётчи ва файласуф Псевдо–Дионисий Ареопагит шулардан биридир. Ундан катта адабий мерос қолди. Шунингдек,бир қатор диний рисолалар - “Илоҳий исмлар тўғрисида”, “Самовий иерархия тўғрисида”³, “Жамоат иерархияси тўғрисида” ва бошқа диний мавзудаги бир неча мактублари бор. Псевдо–Дионисий Ареопагитнинг катта диний–фалсафий тизими неоплатонизм билан масиҳийликни бирлаштиради. Унингча, Худо ва у сабабли мавжуд бўлган фазо самовий кучлар пастга тушадиган ирерахия кўринишида фикр қилинади. Жамоат босқичи тўғрисидаги қарашлари шундан иборатки, унингча, заминий жамоатнинг босқичлари самовий жамоат намунаси бўйича тузилади. Унинг қарашлари ўрта аср диний–фалсафий тафаккури тараққиётига маълум даражада ўрта аср маданиятининг бадиий жиҳатларига сезиларли таъсир этди.
IV-VII аср ўрталарида Византияда ижтимоий–сиёсий ва ғоявий кураш кетди. Бу кураш Византия муаррихлари асарларида ёрқин акс этди. Бу давр тарихий асарларга бой. Илк Византия машҳур дунёвий муаррихларнинг асарларини қолдирди. Булар - Аммиан Марцеллин, Евлампий, Олипиодор, Зосим, Кесарли, Прокопий Менандр Протиктор, Феофилакт Симокатта ва бошқалардир. Булар истеъдоди, ақлий қудрати, қизғин ижодий дунёқарашининг кенглиги жиҳатидан алоҳида ажралиб туради.
Феофилакт (VI асрнинг охири - VII асрнинг биринчи ярми) Византия историографиясини антик даврдан ўрта асрга олға сурди.
Феофилактнинг “Тарих” асари бор. У мазкур асарида давлат ҳокимиятининг сиёсий қарашларини аниқ, изчил баён қилади, идеал ҳукмдорнинг мукаммал қиёфасини чизиб беради. Унингча, ҳукмдор ўз фаолиятини юргизар экан, унинг биринчи фазилати мулоҳазакорлик бўлиши керак: “Ҳукмронлигинг зўравонлигини идрок югани билан ушла, фалсафа рулдир, фалсафа ёрдами билан эса империянг кемасини бошқар”. Иккинчи фазилат-камтарлик бўлмоғи лозим: “Қўрқув билан эмас, балки фуқароларингнинг майли бўйича хизмат қилишга интил, хушомадгўй гапларга ёзғириқни афзал бил. Ёзғириқ ҳаётда энг яхши устоздир”. Учинчи фазилат адолат бўлиши даркор. Император онгли тадбир билан адолат ва олийжанобликни бирлаштириши керак: ”Беозорлик - ғазабни, қўрқув идрокни бошқарсин”. Масиҳга эътиқод қилувчи муаррих Феофилакт идеал ҳукмдордан яна масиҳийча солиҳлик ва шафқатни талаб қилади. Феофилакт асарнинг кириш қисмида инсоният идрокига юқори баҳо беради ва идрок тарихнинг энг яхши ижоди, деб баҳолайди. Аммо тарих у ёки бу воқеанинг сабабини аниқламаса, бу фан самарасиз бўлиб қолаверади, деб ҳисоблайди буюк муаррих.

1^ Эллинизм — Македонияли Александр Македонский (мил. авал. 362 –332 й.) истилосидан кейин турли мамлакатларда пайдо бўлган маданият; бу маданиятда юнон тили ва юнон тафаккури хукмрон бўлган эди. Эллинистик давр Александр Македонский ўлимидан бошлаб масиҳийлик таълимоти пайдо бўлгунгача даврни қамраб олади. Аммо Рим империяси эллинистик маданиятни давом эттирди. Шунинг учун Рим империяси қулагунга қадар, хатто ундан кейин ҳам, эллинистик маданият давом этди.

2^ Неоплатонизм — антик фалсафада охирги ва энг узоқ давом этган давр (милодий III–V1 асрлар) бўлиб, руҳий оламни моддий оламга нисбатан бирламчи деб қарайди; бу оқимга кўра, тажриба ва ақл воситасида эмас, балки мистик экстаз ҳолатида фалсафа олий босқичга эришилади.

3^ Иерархия — юнонча сўз бўлиб, “хизмат пиллапоялари”, лавозим, унвонларнинг қуйидан юқорига кўтарилишини билдиради.